A capela de Santa Marta ou San Bieito da Riba

No lugar da Riba existe unha capela de propiedade privada, popularmente coñecida como “Santa Marta” ainda que ata 1928 foi chamada de “San Benito”. O actual propietario Victoriano Carneiro Taboada facilitounos a foto do interior que incluímos neste post, e cóntanos que foi adquirida polo seu avó Xosé Taboada Rivas xunto coa finca ca rodea; logo de comprala construeu na finca unha casa na que o mestre Xosé Carneiro Taboada puxo escola.

No libro que editou no 1991 o Concello de Arzúa “La religiosidad popular en Galicia. El municipio de Arzúa”, escrito por Eduardo-Aurelio Cacheda Vigide (ISBN 8450599083), recollese a seguinte información sobre a mentada capela nas páxinas 91 e 92:

A) Datos históricos y dedicación del mismo

Esta capilla, situada en el lugar de La Riva, es lo único que queda de un antiguo Pazo, que perteneció a la familia de Aguiar y Montenegro.

El edificio actual fue construído en 1740 y está dedicado a San Benito, en honor del cual se celebraba una fiesta cada año, el día 11 de julio, hasta 1928, fecha en la que fue trasladada a esa capilla una imagen de Santa Marta, que se veneraba en un fuente de piedra granito, muy antigua (algunos dicen que del tiempo de los romanos) que estaba situada muy cerca del santuario, y la que hoy ha quedado casi enterrada y desaparecida bajo tierra por las obras de una pista de acceso al lugar. A esta fuente venían a lavarse los oídos quienes padecían algún mal en ellos y a pedir a la santa su curación.

Dice la tradición que la imagen de Santa Marta, trasladada a la capilla de San Benito, se volvió ella sola milagrosamente a la fuente donde estaba. Luego se hizo otra de madera (la que hoy se venera en la capilla de San Benito, y así, desde el año 1928, el último domingo de julio se celebra en esta capilla la fiesta en honor de Santa Marta, por cuyo nombre se celebra hoy el santuario, y al que acuden todos los fieles de la parroquia y de otras localidades, en busca de la curación de los males de audición.

Hay una reliquia de la santa que se da a besar y se coloca sobre una mesita todo el día de la fiesta, para la veneración de los devotos que en eses día no cesan de entrar y salir de la capilla para besar su reliquia y rezar ante la imagen de Santa Marta.

B) Descripción exterior

Es de mampostería con una puerta rectangular en la portada obre la que hay una inscripción que dice “San Benito Santuario”. Está cubierta con teja árabe, a dos aguas.

C) Descripción interior

Dimensiones: 7 meros de largo por 4 metros de ancho. Ocupa una extensión total de 28 m².

Planta de forma rectángular, con techumbre de madera y pavimento de cemento. Dos ventanas dan luz a su interior, una en la portada principal y otra en la lateral, del lado de la espístola, a la altura del presbiterio. Una lámpara de metal, colgada en el techo, en el centro de la nave de la capilla.

Al lado de la puerta de entrada, empotrada en la pared, una pila de piedra granito para el agua bendita.

Catorce cruces de madera a lo largo de las paredes laterales para la devoción del Vía Crucis. Cruz de Misión popular de madera barnizada, en la pared lateral, del lado del evangelio.

D) Retablos e imágenes

Retablo Mayor: El único que tiene la capilla. Es de estilo neoclásico con columnas toscanas, de finales del siglo XIX y principios del XX, con las imágenes de San Benito (S. XIX(, San Antonio, Santa Marta y Virgen del Carmen, de estilo popular.

E) Crucero

En la robleda existente delante de la capilla, hay un crucero de madera que está asentado sobre una base de piedra pizarrosa de tres peldaños, peana de piedra granito de forma rectangular, vara de sección cuadrada igual que la cruz, sin Crucificado.

Sobre esta descripción do ano 1991 podemos indicar que o pavimento na actualidade é de lousas, e non de cemento.

Foto de Victoriano Carneiro Taboada

|Santa Marta da Riba en patrimoniogalego.net

O cadro “Segador gallego, montaña de Arzúa, Galicia”

No catálogo do Museo do Prado, coa referencia P007993 figura un óleo sobre lenzo de 44×57 cm datado no ano 1907 e que leva por título “Segador gallego, montaña de Arzúa, Galicia”. Foi pintado por Fernando Alvárez de Sotomayor y Zaragoza (Ferrol 1875 – Madrid 1960), quen exerceu como director do Museo do Prado entre 1921 a 1931 e de 1939 a 1960. O cadro foi unha doazón dos herdeiros do autor ao Museo de Arte Moderno en 1961. Na actualidade (2021) a obra está depositada no Museo de Belas Artes de A Coruña.

|Cadro no catálogo do Museo do Prado
|Ficha da obra na Red Digital de Colecciones de Museos de España
|Descarga do cadro a máis resolución (1920 x 1486 px)

Semblanza do ventrílocuo arzúan Pepe dos Contos

Recollemos a continuación á información que deixou na nosa páxina de facebook María Jesús Vázquez López, filla de Luis Vázquez Castro, máis coñecido como Pepe dos Contos ou o Profesor Castro de Arzúa, quen tamén nos proporcionou a foto que acompaña esta publicación.

Traballou como xastre en Arzúa (primeiro como aprendiz, logo como axudante) e despois foi a África como lexionario, onde probablemente descubreu a súa vena artística e o seu don de ventrilocuo. Tras os seu regreso a península fixo os seus primeiros traballos como artista, e ao ver o exito que tiña, decideu adicarse profesionlamente.

Un dos números que facía era o de “Muñecos vivientes”, collía a dous voluntarios do público, a un vestiao de muller e a outro de home oriental a maquillabaos sobre o escentario. Sempre empezaba por maquillar ao que ia facer de muller, pintaballe os ollos, a cara e os beizos, e decialle que os frotase como o facian as mulleres, o que facía rir ao seu público. Na cabeza poñíalle un pano. Despois vestía ao outro voluntario de orienta do século XVI, maquillaballe a cara e con un tapón de corcho queimado pintáballe as cellas, o bigote e facialle os ollos rasgados como os orientais. Os voluntarios miránbase un ao outro e escachaban coa risa ata que o profesor castro dicía “empiza la actuación”. Aproximadamente no ano 1975 deixou este número e sustituiu aos “muñecos vivientes” por un muñeco de ventrilocuo.

Desde que empezou nos anos 40 do século XX, o teléfono estivo presente en todas as súas actuacións (foi pioneiro nisto), e ao falaren por él oíanse as voces dos interlocutores que Pepe facía grazas a súa habilidade como ventrílocuo. Podía facer varias voces, tanto de home como de muller.

Tamén facía de mago, e un dos seus trucos máis lembrados era un no que, partindo de serraduras enchía unha xerra de cervexa maxicamente.

O seu espectáculo duraba duas horas e media, nas que él so entretiña e facía rir ao público con xogos de maxia, chistes e os seus bonecos vivintes. Con él recorreu case toda España.

Vías de comunicación no partido xudicial de Arzúa en 1931

O domingo nove de novembro de 1931, na páxina 6 do xornal La Voz de Galicia, publicouse, dentro da serie “Jurisdicciones de Galicia”, a entrega IV das referidas ao partido xudicial de Arzúa. Leva por título “Vías de comunicación”, e ao igual que todas as outras, ven firmada por Heliodoro Gallego Armesto.

No son, ciertamente, los habitantes del partido judicial de Arzúa, los que más derecho tienen a quejarse por falta de vías de comunicación.


Por su parte N. cruza el ferrocarril de Palencia a La Coruña, que poco después de entrar en él, salva el puente de Samel sobre el Mandeo, en medio de un pobre y áspero paisaje, determinado por una amplia meseta, pletórica de terrenos incultos o dejados a monte, encontrando a continuación tierras sembradas al aproximarse a la estación de Teijeiro, lugar de poca importancia y escaso vecindario, asentado a 487 metros sobre el nivel del mar, y en el cual se alza la Casa Consistorial del municipio de Curtis. A 12 kilómetros de este lugar, por carretera, están las ruinas del Monasterio de Sobrado de los Monjes, que ofrecen a la contemplación del turista, con sus riquezas arquitectónicas, las huellas de su pasado esplendoroso.


Al salir de Teijeiro cruza la vía el río Carregal, y continúa por una penillanura grisácea enverdecida por los tojos, que en primavera y otoño florecen de vivo amarillo; asciende una fuerte pendiente con grandes trincheras y una vez alcanzado el punto más alto 553 metros) salva los pasos de La Illana mediante grandes desmontes y terraplenes, y sin que nada recree el espíritu por falta de arbolado y regular vegetación, pasa bajo un puente, cruza una gran trinchera y sigue descendiendo por las asperezas y revueltas de la serrana estribación de los Montes de la Tieira para detenerse en la estación de Curtis, asentada en el lugar de Osbodeos.


Al pie de la estación, siguiendo la linea de la carretera, se ha creado un nuevo barrio, pero el pueblo de Curtis queda muy lejano, por la izquierda sobre un altozano que baña el río Cabalar. Desde estación hay servicio regular de automóviles a Santiago, Arzúa y Mellid.


Volviendo desde aquí la vía al S. cruza una gran trinchera en curva, pasa bajo la carretera de Betanzos y a través de un tunel abandona la comarca arzuana para seguir descendiendo a La Coruña.


De la red de carreteras que cruzan el partido judicial de Arzúa son las más importantes la de Santiago a Lugo, la de Golada a Betanzos y la de Arzúa a Teijeiro.


La primera, después de dejar en la Labacolla la directa a la estación de Curtis, penetra en tierras de Arzúa a través de bellos panoramas, donde la vista se recrea a cada paso con la contemplación de seculares bosques de robles y castaños, y ondulándose con ligera tendencia a ascender pasa por Amenal, pequeña aldea con 14 casas perteneciente a la parroquia de San Miguel de Ferreira (¿Pereira?).


Salva después varios riachuelos de límpidas aguas y mansa corriente, cuyas orillas aparecen festoneadas por graciosos “ameneiros” y frondosos fresnos y tras algunas bruscar curvas llega a Arca, cuyo núcleo principal queda a la derecha, pero cuyas construcciones modernas forman en la carretera un nuevo barrio, en donde se concentra el tráfico.


Pasa luego la carretera sucesivamente por los diminutos lugares de San Antón, Burgo, Dos Casas y Santa Irene, y un kilómetro después deja por la derecha otra carretera a Lalín (43 kilómetros). Asciende luego, pasando por Cerceda, salva el arroyo Ferreirós, deja la aldea del mismo nombre a la izquierda, cruza el lugar de Calle y llega a Burres, parroquia con 167 vecinos distribuídos en 18 caseríos. En este lugar parte a la derecha otra carretera a Puente Ulla (32 kilómetros).


Deja después a la izquierda la aldea de Cruz, salva varios arroyos y llega a Arzúa, villa con 751 habitantes y 103 viviendas, situadas en una altura de suaves pendientes, y la cual, vista desde lejos, parece una de las fortalezas de nuestra vieja historia. su altura sobre el nivel del mar es de 400 metros y su estación ferroviaria más próxima Curtis, a 27 kilómetros. Además de la que venimos describiendo, parten de ella otras carreteras a Teijeiro y a Puente de San Justo.


Tiene buenas casas para consistorio y escuelas; su pequeña iglesia parroquial guarda una bella imagen de San Francisco y presenta al exterior un relieve en piedra del sepulcro del Apóstol Santiago. A pesar del progreso iniciado en ella de unos años acá, aún le falta mucho para estar a la altura que merece.


Su calle principal es la del Carmen. Tiene un buen capo de feria. Del convento de Agustinos que en ella existió en remotos tiempos, queda solamente el recuerdo, denominándose “el convento” el sitio en que aquel se alzaba.


Pasado Arzúa la carretera se muestra ondulada a través de bellos paisajes; salva el río Isoó por el puente de Ribadiso, inmediato a otro del antiguo camino de Santiago y próximo al lugar que le da nombre, asiento en lejanos tiempos de un Hospital de peregrinos: atraviesa sucesivamente las parroquias de Castañeda y Figueroa, y 17 kilómetros después de Arzúa llega al cruce con la carretera de La Golada a Betanzos, donde en la última década se construyó un barrio moderno, perteneciente a la villa de Mellid, cuyo núcleo antiguo asienta a la izquierda en una penillanura a 463 metros sobre el nivel del mar, con varias calles y una bonita plaza, destacando entre sus edificios la casa palacio del Marqués de Corbera, la iglesia parroquial y el convento de Santi Spiritus, con su iglesia abierta al culto y en su torre el reloj de la villa. Hay además dos ermitas.


Casi unido al pueblo está el montículo llamado “El Castro” coronado por una pequeña capilla. Debe su nombre al hecho de haber estado emplazada en él la fortaleza de Mellid, combatida en muchas ocasiones, derruida en la guerra hermandina y cuya piedra aprovechó luego Sancho de Ulloa para construir el convento.


Después de Mellid desciende la carretera para salvar el río Furelos en la aldea del mismo nombre, y desde él vuelve a ascender con muy amplias y dilatadas curvas, en un bonito paisaje, pasando por Libureiro, y en el punto más alto de la cuesta casi en el extremo S. de los Montes de Carrión, abandona las tierras de Arzúa, para seguir a través de la provincia de Lugo.


Heliodoro Gallego Armesto

Foto de Ksado: Arzúa, fabricando pelas de manteca

Atopamos un recorte dunha revista (sen data, nin nome da publicación) con esta imaxe que reproducimos hoxe e o pé de foto: “Arzúa, fabricando pelas de manteca” e identificando ao autor da mesma: Ksado (Luis Casado Fernández).

ACTUALIZACIÓN: o usuario de Twitter @esmudiense informa de que esta mesma foto foi publicada en “Galicia en blanco y negro” de Ramón Pernas, Xosé Enrique Acuña e José Luis Cabo no ano 2000 (Espasa) co pe de foto “Ksado. Arzúa. Fabricando “pelas” de manteca. c. 1920″

|Descargar fotografía en alta resolución

Boente na guía de Everest “Arzúa no Camiño de Santiago”

Boente: Fonte da Saleta

Reproducimos o texto adicado a Boente, publicado nas páxinas 78 e 79 do libro “Arzúa no camiño de Santiago”, con ISBN 8424199219, escrito por Eduardo Aurelio Cacheda Vigide e publicado polo Concello de Arzúa e Everest no 1987:

Boente, Santiago

Agrupando case toda a súa poboación nos lugares de Boente de Arriba e Boente de Abaixo, con algúns núcleos máis pequenos en Martulo, Outeiro, Pazos e Peroxa, entre Melide e Arzúa, seguindo a estrada de Santiago está a parroquia de Boente.

Sobre o mesmo Camiño de Santiago, a súa igrexa paroquial do século XX foi edificada no mesmo lugar e cos restos dunha igrexa románica do século XII previamente derrubada para construí-la actual. Da igrexa románica quedan dous interesantes capiteis incrustados no exterior do muro plano da cabeceira do edificio actual.

Da antiga igrexa gárdanse certas imaxes de indubidable valor; un Santiago peregrino entronizado, derivación da imaxen pétrea do altar maior da Catedral de Santiago, obra dos principios do século XIX; unha Virxe do Carme e un San Roque, ámbolos dous do século XVIII; a imaxe de San Silvestre é de raíces góticas, dunha arte moi popular e dunha difícil datación cronolóxica.

Case enfrente da igrexa, á outra beira da estrada xeral, hai un cruceiro e unha fonte de granito do século XIX que derivan dos tipos compostelanos. A fonte (da Nosa Señora da Saleta) foi lamentablemente alterada na súa zona central cunha obra de cimento e lousa de mármore branco. O cruceiro ten a base enterrada, pé de fortes chanfráns, vara de arestas matadas e cruz florenzada sen Crucificado.

No lugar de Outeiro existe un antigo pazo que procede dos Sánchez Boado. Despois de pasar por sucesiva xeracións a última representación vincular do mesmo pasou a don José Domínguez Feijoo.

Boente celebra grandes festas na honra do seu patrono, Santiago, os días 25 e 26 de xullo; e tamén da Virxe da Saleta o primeiro domingo de setembro.

As solemnidades destas celebracións son preparadas con moito esmero e coidado, tanto no seu aspecto relixioso coma no de expansión e divertimentos profanos.

Boente: capitel da igrexa románico

O alarde e repartimento de armas do arcebispo Sanclemente

No arquivo arzobispal de compostela, dentro dun cartapacio titulado “Provisiones de guerra”, consérvase un documento do 29 de xuño do 1589 do que temos noticia por que o recolleu Antonio López Ferreiro no apéndice documental do tomo VIII da súa monumental “Historia de la Santa A.M. Iglesia de Santiago de Compostela” (1898), é o apéndice LIII.

Na “Guía de Arzúa, tierra de Quesos, Caminos y Turismo Rural”, escrita por Xosé L. Laredo Verdejo e editada polo Concello de Arzúa no 1999, no capítulo “Un poco de historia. Arzuanos ilustres” (páxina 55) recollese o seguinte:

En mayo del año 1589, arribó al puerto de A Coruña Francisco Draque con un ejército de 14.000 hombres, al mando del General Norris. Su intento era, después de apoderarse de A Coruña y destruir Santiago, “principal emporio de la superstición papal”, según ellos decían, pasar a Portugal. Con este motivo, el entonces Arzobispo de la Sede Compostelana, don Juan Sanclemente, convocó cabildo para tomar con toda urgencia las providencias que el caso requería. Entre las diversas medidas que se tomaron y que no vamos a detallar, pues están fuera de nuestro interés para la historia de Arzúa, figura el alarde ordenado por el Arzobispo en todas las jurisdicciones de la Mitra de todos los vasallos aptos para la guerra y les distribuyó armas, como arcabuces, espadas, picas, etc…

En la Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela, de Antonio López Ferreiro, de la que estamos tomando estas notas, se pone como muestra de estas provisiones el acta del alarde hecho el 29 de junio de 1589 en la villa de Arzúa. “En la villa de Arzúa y veintinueve días del mes de junio de mil quinientos y ochenta y nueve años -dice textualmente- en cumplimiento de lo que ha mandado su señoría el arzobispo, hizo juntar los vasallos de dicha jurisdicción y les repartió en los memoriales de atrás, según que en ellos se contiene y demás a los que fueron Rebeldes por juramento de los mayordomos en los dichos memoriales que juntamente van en dicho memorial, escritos de todo ello con cuenta y razón”.

Se citan, a continuación, los repartos realizados en diversas parroquias arzuanas. Citamos por curiosidad y como ejemplos tomados al azar, algunos nombres de personas y armas entregadas en cada una de ellas. En San Pedro de Mella aparecen Gómez Dafonso da Mella, a quien se le entrega un arcabuz, a Jacobo de Carril una pala, a Pedro Vázquez un legón, a Pedro Crespo con hijos una pala y un legón a él y a sus hijos… En Santa María de Viladavil se le entrega una lanza y una espada a Bartolomé dos Salgueiros, una longa espada y una pica a Bastián de Bouza, a Tomé da Fonte una espada y un legón… También aparecen los repartos en las parroquias de Calvos de Sobrecamiño, Burres y la misma parroquia de Arzúa. También se citan otros lugares que no pertenecen al municipio de Arzúa, pero sí lo fueron en su antigua jurisdicción, como Boimorto, Andabado, A Pastoriza y San Vicenzo de Arceo.

|Documento reproducido por López Ferreiro

O deputado polo distrito de Arzúa Benito Sánchez Freire

Nas eleccións do 8 de marzo de 1871 no distrito de Arzúa había 7.712 persoas con dereito a voto (sufraxio universal masculino). Votaron 5.782 electores (o 75% do censo) dos cales 5.780 (o 99,96%) elixiron a Benito Sánchez Freire. Foi deputado ata o 24 de xaneiro de 1872.

O número 32 do Boletín do Centro de Estudos Melidenses – Museo Terra de Melide, publicado en 2019 inclúe o artigo “Deputados a Cortes polo Distrito de Arzúa (1846-1923)”, firmado por Armando F. Cascón Rodríguez e Fernando Suárez Golán. A continuación reproducimos o apartado de dito artigo adicado a Benito Sánchez Freire:

As eleccións xerais de 1871 foron as primeiras do breve reinado de Amadeo I, unha vez aprobada a Constitución de 1869. Celebradas o 8 de marzo baixo sufraxio universal, deron lugar a un congreso dominado pola Coalición Progresista-Liberal, se ben entre a oposición destacaban os deputados republicanos federalistas e os englobados na Comunión Católico-Monárquica liderada por Cándido Nocedal. Precisamente nesta última se integraba o deputado do Distrito de Arzúa, Benito Sánchez Freire. Fillo primoxénito dos señores do pazo de Golmar, na freguesía de San Andrés de Roade, do concello de Sobrado dos Monxes, nacera o 4 de maio de 1821 e casara con Elisa Varela, herdeira do pazo de Furelos, en Melide. A súa familia estaba emparentada co cóengo ilustrado Pedro Antonio Sánchez Vaamonde, e, sobre todo, era próxima á causa do carlismo que, como ten demostrado Xosé Ramón Barreiro, enraizou especialmente no triángulo formado por Sobrado, Melide e Arzúa, precisamente porque aquí era apoiado polas clase dirixentes, curas e fidalgos como Benito Sánchez Freire.

En calquera caso, a experiencia política de Sánchez Freire, como en xeral dos seus compañeiros carlistas, foi inútil, de maneira que nin participou nas sesións nin se volveu presentar, pois xa dende 1872 o carlismo optou por cambiar de estratexia e iniciar a loita armada.

O Tío Pepe dos Contos: un arzuán mago e ventrílocuo

Cos nomes artísticos de “Tío Pepe dos Contos” ou “Profesor Castro de Arzúa” o arzuán Luís Vázquez Castro actuou en cines e teatros. Tamén coñecido na vila como “Molete”, faleceu en Ferrol con 56 anos as oito da mañán do 5 de xaneiro de 1978 e foi enterrado o día 6 en Arzúa ao carón da súa nai, segundo a súa vontade. Moitos son os que aínda lembran as súas actuacións no Café de Castro, nas que facía maxia ou exhibía a súa habilidade como ventrílocuo, ben fora cos seus “bonecos viventes” ou facendo “falar” a nenos do público.

No encabezado desta entrada compartimos un programa do cine Armero en Requena (Valencia) con este texto:

Cinema Armero
Martes 31 de mayo de 1949, a las 11:30 de la noche
UNICA ACTUACION
presentada y dirigida por el graciosísimo PROFESOR
CASTRO DE ARZUA
Con sus experimentos de ilusionismo puramente orientales y sus incoparables muñecos vivientes.
HUMORISMO EN ACCIÓN
PRECIOS
Butaca: 3,50 ptas. -Preferencia:2’50 – General 1’50

E a continuación reproducimos o publicado polo xornal “El Correo Gallego; diario político de la mañana” no seu número 23.546 (27/09/1947):

ARZÚA

Por segunda vez tenemos el gusto de saludar al simpático artista Luis Vázquez Castro, “Tio Pepe dos Contos”, quien después de haber sufrido una sencilla intervención quirúrgica nos presentará el próximo domingo, su selecto y variadísimo programa consistente en un sinfín de atracciones que como ilusionista y ventrílocuo nos ofrece.
Sea bienvenido a su pueblo natal, que desea aplaudirle de nuevo con todo entusiasmo, como lo hizo en su primera actuación, que todavía recordamos con verdadero deleite.

Un home ciumento pegalle lume a unhos palleiros

O martes 13 de novembro do ano 1900, o xornal coruñés “La Voz de Galicia”, publicou este texto:

Un hecho vituperable ocurrió días atrás en la parroquia de Burres, en Arzúa.
En la finca que ocupa el vecino de Cortobe en aquella parroquia, Ramón García Carril prendió fuego una mano criminal á tres pajares que inmediatos á la casa estaban colocados, con objeto de conseguir su propósito de quemar la vivienda.
Afortunadamente pronto se advirtió el incendio, logrando localizarlo y consiguiendo su total extinción a los pocos momentos.
La casa no sufrió desperfecto alguno, quemándose únicamente los pajares y dos cestos de maíz.
Después de pasados los momentos de confusión, se practicaron activas diligencias para llegar al conocimiento de quienes pudieran ser los autores de hecho tan reprochable, dando aquéllas por resultado la detención de Francisco Rey Rodríguez y Francisco Villar García, vecinos de Beseño (Touro), como autores del incendio.
Parece que Rey Rodríguez indujo y prestó ayuda a su amigo Villar, para realizar el hecho, guiado por el odio que profesa al dueño de la finca, García Carril, por pretender ésta unirse en no lejana fecha á una joven de aquella aldea, de quien está enamorado Francisco Rey.
El hecho fué denunciado al juez de aquel partido