Cultura, traballo, política e cidadanía na Arzúa de 1935 según Aureliano Pardo

O 15 de xaneiro do 1935 publicouse o número 133 da revista Nos (Boletín mensual da cultura galega), e dentro del o artigo do freire arzuán Aureliano Pardo Villar “Notas en col da vila de Arzúa”. A continuación reproducimos a segunda das suas oito partes, que leva por tíulo “Cultura. Política. Traballo. Cidadanía.”

Noutrora, cando eu andaba a estudar na escola púbrica de D. Xoan Varela Ponte, a quen Deus perdoe, pousaba na vila outro mestre filántropo, que deprendía gratis et amore o latín e as humanidades a cantos rapaces querían adicárese ao estudo dunha carreira; era o boticario D. Andrés Nuñes Casal, home agudo e ben sabido qu’estudara duas carreiras, e chamáballe máis o ensino que a mistura de xaropes pra compòr as meiciñas; despois encarregouse desta cras d’ensino meu irmán maor Eduardo, estudante abofé espilido e de moita sabencia, que adeprendera unha carreira coa millore notas e unha beca a mérito, e andaba a findar outra de camiño que nos ensinaba a un fato d’estudantes as asiaturas de todol-os cursos do Instituo, da Normal, ou dos catro primeiros do Seminario, qu’ele tiña ben sabidas. Após, un creguiño moi bó que se chamaba D. Agostiño Pardo Fandiño, deprendía de valde aos estudantes do latín. Agora, deo qu’é mal, non hai máis centros d’ensino que as catro escolas dos nenos; e se algús rapaces queren adeprendere o que lles compre pra seguiren dispois unha carreira, teñen de se arranxar cun dos escolantes, pra que lles esprique as liciós que millor acán a sua tención.

Por outra banda, se non ven alí sociedades de cultura, ou de adivertimento, nen industrias merescentes diste nome, nin grandes obradoiros co moita xente a traballar; e por ende, tampouco hai xuntanzas de obreiros pra perderen o tempo e mail-os cartos en folgas e revoltas que lles non trán ren de proveito, e nas que à conta de moitos parviños medran máis de cantro lampantís.

A vida do pobo decorre mainamente antre a laboura adoitada dos agros, a cura do gado, o traballar dos oficios, o remexere das tendas, o trafego e mail-os choios das feiras que renden pan e mantenzan pra moitos dos veciños, o bulir dos axentes da curia pra engaiolar aos preiteantes e lles zugar os cartiños, o latricar e o matinar dos persoeiros, e dos logreiros, de todol-os bandos políticos pra termar dunha política maniña e noxenta, que no decorrer de máis de cincoenta longos anos mantivo a iste malfadado pobo mergullado no atraso e na incultura, sen lle precurar endexamais milloras de valimento, nin sequer ten azos pra facere unha légoa inda non ven cumprida de camiño real que moito de falla se vota dende Brandeso a Ponte Sanxusto, pra pòr a vila en comunicazón direita coas das Cruces, Lalín, o Carballiño, e mail-a cidade d’Ourense, e a bisbarra do Ribeiro; unha política, que vai pra cinco ou seis anos que ten parado o relós do pobo por falla dunha presa de cartos pra poñelo e andar, e que olla, bacaceira, como o edifizo do axuntamento vaise convertindo paseniñamente nun muiño vello, con vidros e vidreiras feitos cachizas, e cunha cara luxada e negra como un chamizo.

Os malpocados dos arzuaos, do mesmo xeito que os máis dos vilegos da nosa terra, son manseliños e atúrano todo cuha pacencia que somella abofé coa dos bois xunguidos a turrar do arado, e non teñen folgos pra se arriscaren a desbotar de un poulo o andacio do caciquismo, mal xeral i-endémico que apouviga i escraviza aos pobos incultos, e chegaron asomade a sere persoas gobernándose de seu e honradamente, cal compre a un pobo ceibe e conscente da dua dinidade. Non rexurde, endema, por ningures o guieiro axeitado da loita, que avencellando a todol-os homes, esgrevios da vila nun cinguido feixe, poida soerguela i-espertala do sono en que xaz esmorecida, esporeando a milloranza dos cultivos da terra i-a escolma das castas do gado e das árbores froitales, facendo sementeiras e prantios de arboredo nos anacos de monte baldío, e arrequentando o desenrolo técnico das industrias queixeiras e manteigueiras, que poideran moi ben enchere de cartos as uchas labregas da bisbarra arzuá se os donos delas teimaran de se axeitas aos novos procedementos de fabricazón, según o veñen facendo os labregos doutras terras de alén con tan benditoso éisito, que abofellas é pra meter a xente en cobiza e bezala a poñer axiña as mans no choio.

A epidemia de cólera en Arzúa, 1884

“Tierras de Santiago” foi un semanario gratuíto que se encartaba co xornal “El Correo Gallego”. O 22 de setembro de 2009 publicou un artigo de Armando Cascón Rodríguez que hoxe reproducimos:

A epidemia de cólera en Arzúa. 1884

A epidemia do cólera apareceu no distrito arzuán no mes de xullo de 1884. Para afrontar este problema, o alcalde Ramón Eiras Camba, habilitou un presuposto extraordinario e o 24 de agosto ordeábase a limpeza da conducción de auga da rúa do Carme, a recomposición da rúa do Cano e a construcción dun sumidoiro para guiar as augas fecais da Casa Cuartel evitando así a difusión da enfermidade. Ao mesmo tempo, constituiuse unha comisión de urxencia composta por responsables da sanidade local e membros da corporación, entre os que estaban o médico Vicente Villaverde, o boticario Andrés Núñez Casal, o veterinario Angel Piñeiro e o rexedor José Costoya Quintás, co fin de facer visitas domiciliarias e previr a súa propagación. Ainda que esta epidemia non incidiu notablemente no índice de mortandade, no noso municipio sí fixo manter en vilo á sociedade arzuá até o día 1 de outubro de 1885, momento no que se acordou reiniciar a actividade docente nas escolas e se deu oficialmente por rematado o andazo. A esta situación sumábase a crise de subsistencia provocada polas escasas colleitas do ano 1883. Como recollen as hemerotecas, aquel ano en Arzúa a colleita de centeo e de millo fora case nula por motivo do mal tempo. Quenes se resistiron a unha alimentación tan irregular víronse na obriga de abandonar os seus fogares impetrando a calidade pública antes de morrer de fame.

Pouco maís do 20% dos arzuáns sabían ler e escribir no 1894

Por estes datos oficiais que publicou o xornal “La Voz de Galicia” o 17 de xullo de 1894 baixo o epígrafe “como andamos de cultura en esta provincia”, sabemos que daquela, de 8.693 habitante so sabían ler e escribir 1.854 persoas, o que ven ser un 21,3% (no recorte de prensa lese 8.683 pero ao sumar homes con mulleres vese que é un erro e son 8.693). Aínda que parece moi pouco, ao comparar os datos con outros concellos da provincia na mesma época, vemos que o dato non era tan negativo: Aranga 15,9%, Ares 27,1%, Arteixo 9,6%, A Baña 13,1%, Bergondo 22%. O texto di o seguinte:

Como andamos de cultura en esta provincia

A continuación comenzamos á publicar unos curiosísimos datos estadísticos tomados del último censo oficial de España, referentes al número de habitantes con que cuenta cada Ayuntamiento de esta provincia, su estado social, cuantos de entre ellos saben leer y escribir y cuantos ignoran esto mismo.

Desgraciadamente, como puede verse, estos son los más en todos los Ayuntamientos.

(…)

El Ayuntamiento de Arzúa proporciona estos datos: total de habitantes 8.683 varones, correspondiendo á la población masculina 4.135 y á la femenina 4.558.

Son solteros: 2.506 varones y 2.774 hembras; son casados 1.427 y 1.454 respectivamente; son viudos, 202 varones y 330 hembras.

Saben leer solamente: 305 varones y 439 hembras; saben leer y escribir, 1.499 y 355 respectivamente; no saben leer, 2.331 varones y 3.764 hembras.

Resumimos os datos nesta taboa de porcentaxes:

TotalSolteirosCasadosViuvosSaben so lerSaben ler e escribirNon saben ler nin escribir
Homes48%61%35%5%7%36%56%
Mulleres52%61%32%7%10%8%83%
Total 61%33%6%9%21%70%

Suspéndense as clases en Arzúa por mor do sarampelo

O día 6 de xullo de 1893 o xornal “La Voz de Galicia”, na sección “De sol a sol” publicou esta nova:

Habiéndose presentado el sarampión en la villa de Arzúa y propagándose entre los niños con gran rapidez, sin bien con carácter benigno, la Junta local de primera enseñanza de dicho distrito acordó suspender las clases en las dos escuelas existentes en el mismo, hasta tanto no desaparezca la expresada enfermedad.

Agradecemento ao mestre

O número 649 da revista “El Magisterio gallego: revista de instrucción primaria”, que data do 25 de marzo de 1898 publicou o seguinte:

La Junta de primera enseñanza del Ayuntamiento de Arzúa, en vista de los muy excelentes resultados obtenidos y demostrados por los niños de aquella Escuela en los exámenes en ella verificados, ha dirigido una comunicación laudatoria y un voto de gracias al joven Maestro de dicha villa, D. Melchor B. Fernández Castiñeiras, á pesar de contar tan solo un año que hace lleva aquel al frente de dicha escuela.