Os alumnos do curso do Plan FIP 2006 “Deseño de programas para a formación a distancia coas novas tecnoloxías” do INTE (Instituto de Novas Técnicas do Ensino de Santiago de Compostela) realizaron un CD titulado “Arzúa Interactiva” que contén información sobre a Historia, o Patrimonio e a Gastronomía de Arzúa.
A parte de “Historia” consta dunha introducción e tres capítulos (historia medieval, historia moderna, séculos XIX e XX).
A continuación transcribimos a introducción e o apartado de historia medieval.
Introdución. Os primeiros asentamentos
A historia de Arzúa vai intimamente vinculada ó camiño de Santiago. Así o demostra o seu escudo: sarcófago, estrela e vieiras.
Con anterioridade existen unha serie de poboamentos que reflicten non só a presenza romana neste espazo xeográfico -caso da calzada de Burres ou da ponte de Ribadiso pola que pasaba a Vía 19 dos romanos cara a Astorga, así como varias minas de extracción de minerais en varias parroquias- senón en períodos anteriores.
Así o período de Bronce, está representado pola aparición de cerámica no lugar de Pazos, na parroquia de S. Pedro de Mella. O Neolítico en Arzúa está disperso por moitísimas parroquias do termo municipal -San Estevo de Campo, Viladavil, Dodro, etc.- debido a proliferación de túmulos ou xacementos funerarios deste período.
Este tipo de asentamentos con maior presencia en Arzúa é sen lugar a dúbidas o Castrexo. Este tipo de poboamentos -ó igual que acontene cos túmulos do Neolítico- exténdese por múltitude de parroquias do concello.
Este tipo de xacementos arqueolóxicos -túmulos, asentamentos, minas- non presentan un bo estado de conservación, cando menos superficialmente, consecuencia de diversas intervencións humanas, xa sexa por concentración parcelaria, labores agrícolas, repoboación forestal, etc.
A constatación dun pasado poboacional anterior á medieval queda constatado pola escritura gregas e romana -Ptolomeo coa súa Xeografía e Plinio O Vello na súa Historia Natural- no que se identifica con Arzúa a vila galaica de Araduca ou os Cáporos como pobo que se asentaba nas proximidades do Ulla. A Toponimia pode axudarnos a constatar os primeiros poboamentos no espazo xeográfico da actual Arzúa.
HISTORIA MEDIEVAL Capítulo primeiro
Barreiro Somoza en “El señorío de la Iglesia de Santiago de Compostela (siglos IX y XIII)” sitúa na segunda metade do século XII a incorporación de Arzúa como burgo de dominio xurisdiccional do señorío de Santiago.
A vinculación de Arzúa co camiño de Santiago queda patente cos libros de viaxes dos pelegríns na Idade Media, xa sexa o máis coñecido -é decir o Códice Calixtino- ou outros como por exemplo o Libro do Pelegrín de Aymeric Picaud, no que se cita lugares do territorio arzuán.
Polo tanto Arzúa, como burgo integrado no señorío xurisdiccional da Mitra compostelana, tiña que ceder o nomeamento de certos cargos públicos -un xuiz e un notario- así como pagar diferentes rendas señoriais, sexan por titularidade do señorío, sexa por ter concedido ó ámbito xurisdiccional, etc.
Por exemplo, os habitantes tiñan que pagar polo chamado “servicio” -pago ó arcebispo cando éste se desprazaba a Castela ou Roma e frecuentaba a ruta xacobea, é decir, entre elas Arzúa -un odre de viño, sesenta panes unha perna de vaca. Polo carácter xurisdiccional do termo municipal arzúan, os infractores da lei deberían pagar as penas de carácter pecuniario, cargas que variaban segundo o lugar ou segundo a infracción. Finamente polas transaccións comerciais, a entrada e a saída, o señorío catedralicio cobra unha importante cantidade en metálico.
En canto a cargos públicos, o arcebispo nombraba a un xuíz e un notario da vila, ademáis de dúas xustizas (alcaldes) presentados polo concello e nomeados pola mitra compostelana (semella que falta o mordomo, o igual que acontece en Noia). Este nomeamento, segundo Barreiro Somoza, inscríbese na transposición ós Burgos do réxime administrativo da cidade de Compostela para homoxeneización do señorío, así como tamén, o freo á creación de “fueros” cada vez con máis liberdades.
As adquisicións de tipo territorial do arcebispado de Santiago e a súa importancia na comarca de Arzúa é outro punto a destacar.
Os casais eran unidades de explotación agraria na que irían diferentes bens: casas, hortas, parcelas, prados, etc. Temos constancia de que este tipo de adquisicións non se fan dun xeito aleatorio, senón que responde a uns certos intereses do señorío do Arcebispado de Santiago.
A inclusión de territorios de Arzúa nestas adquisicións responde, non só a ser un dos lugares fundamentais do Camiño de Santiago, senón que tamén, polo intereses de reordenar o espazo que configura a ruta xacobea.
Un bo exemplo é a adquisición -das máis importantes despois de 1266 por parte do señorío arcebispal- do Berenguel de Landoira en 1325 cando merca a Leonor González de Zas e o seu marido Rui Soga unha casa forte -a de Salceda- xunto a 24 deste casais nas proximidades de Arzúa.
Así aparecen compras feitas en diversos lugares e aldeas de Arzúa, especialmente en San Cosme de Oíns, como son Beis, Seixas, Filgueira, Manedo, León de Abaixo e León de Arriba, Vilar de Mera (seguramente a actual Vilamoura), Dodro e a octava parte do coto de Ois (actuais feligresías de Santa María de Dodro e San Cosme de Oíns).
Trala compra das terras, temos que falar a percepcion de rendas sobre a explotación agraria. Aquí o elemento fundamental é o foro. Trátase dun mecanismo de tipo xeral para a explotación das terras.
O señorío arcebispal incorpórase a este mecanismo a principios do século XIV. Os primeiros fanse a unha soa voz, ou dous como moito, seguramente para ter un maior control da administración das explotacións.
En canto a cuantía da renda, é maioritaria a que estipula unha cantidade fixa, frente a unha proporcional ou a unha cantidade en metálico. A unidade de explotación foi a que vimos anteriormente: o casal.
Sen embargo, a comezos do S. XV a cousa muda. O número de casais, viñas e outro tipo de explotación vólvese uniforme contabilizando un total de 329 casais dos que o 5,47% atópase en Arzúa, é dicir, 18 agrupados en varias mordomías. As rendas son cada vez máis proporcionais, sobre todo na zona onde se produce viño xunto con algún cereal, situación que responde a paliar os baixos rendementos agrícolas.
Neses anos, Arzúa destaca por unha situación preocupante de crise. O territorio arzuán contabiliza un 11,1% de casais despoboados, polo tanto, a situación de penuria no rural é patente.
Outras das importantes atribucións que tiña o señorío catedralicio era a percepción dunha carga para manter o culto e os seus administradores. Este é o dezmo.
Esta renda eclesiástica é considerada por moitos autores como a máis importante da fiscalidade medieval da Igrexa catóica. Era a décima parte de tódalas ganancias e productos dun ano, se excepción de condición social ou xurídica.
A incorporación das igrexas ó control de catedrais e mosteiros, así como as súas rendas, foi un proceso lento, semella concentrarse no século XIII e que se vai extendendo polos diversos territorios dos señoría. Así entre 1331 e 1337 aparecen incorporadas as rendas eclesiáticas do Arcebispado de Compostela as igrexas de Santiago de Arzúa e Santa María de Arzúa.
Durante máis de 20 anos, entre 1988 e 2009, celebraronse en Arzúa as “Feiras de Cans de Caza”. Grazas a que o principal promotor deste evento, tivo a precaución de gardalos e o detalle de compartilos, podemos publicalos hoxe.
Entre o 15 e 19 de xullo do 1959 celebráronse en Arzúa as festas patronais adicadas a Nosa Señora do Carme, grazas a Xan Vidal Quintela (Chicho) chegou ata nos e podemos compartilo:
FIESTAS DEL CARMEN EN ARZÚA
Los días 15, 16, 17, 28 y 19 de julio
Amenizadas por las bandas Municipal de Lugo Municipal de Santiago Municipal de Noya y la orquesta ORIENTE de La Coruña y sus Vocalistas MONCHO REY y JOSE M. MOSQUERA (El Albañil de Cambre)
Grandes Verbenas Espléndidas Iluminaciones (CASA BENDAÑA) Fuegos de Artificio Gigantes y Cabezudos y otros concursos deportivos
(Las solemnidades religiosas se anuciarán oportunamente)
Polo libro interrogatorio da vila de Arzúa do catastro do Marqués de Ensenada, sabemos que en 1752 había en Arzúa 12 tecedores, 3 carpinteiros, 2 zapateiros, 5 xastres, 4 plateiros e un ferreiro. Este documento danos os detalles do seu xornal e os seus nomes:
33 Qué ocupaciones de Artes mecánicos hay en el Pueblo, con distinción como Albañiles, Canteros, Albeytares, Herreros, Sogueros, Zapateros, Sastres, Perayres, Texedores, Sombrereros, Manguiteros, y Guanteros &c.explicando en cada Oficio de los que huviere el número que haya de Maestros, Oficiales y Aprendices; y que utilidad le puede resultar, trabajando meramente de su Oficio, al dia a cada uno.
A la trigésimatercia dijeron que en esta villa ai Andrés Valiño, Andrés de Otero, Francisco Otero, Pedro Rial, Antonio Cerdero, Manuel Casal, Julián García y Bernardo su hijo, Domingo Santisos, Domingo Salgado, Froylan Bázquez y Joseph Arias tejedores a los que consideran a dos reales de jornal cada día que trabajan.
Carpinteros Agustín Barreiro, Benito de Tapia y Pedro de Tapia su hierno carpinteros de les considera a tres reales de vellón de jornal cada día que trabajan.
Zapateros Pedro Pays, y Francisco Caamaño, zapateros, se les considera de jornal a tres reales cada día que trabajan.
Sastres Isidro da Riva, Juan Gregorio Conde, Gil Gayoso, Jacobo García y Antonio García se les considera a tres reales de jornal.
Plateros y herrero Jacobo Vazquez maestro platero a cuatro reales y a Manuel y a Gregorio sus hijos a tres reales de jornal y a Benito Carnero Herrero a tres reales de vellón.
A Deputación da Coruña, na súa campaña “Un mundo en una sola provincia” de 199 utilizou unha foto do antigo hospital de peregrinos de Ribadiso, a beira do Río Iso, nun dos moitos posters que editou.
Por orde ministerial promulgada en Barcelona o 24 de febreiro de 1938 a segunda república, en plena guerra civil emiteu o que se chama unha “moeda de necesidade” ou “moeda de emerxencia”: o cartón moeda de uso provisional. O seu valor facial estaba entre 1 céntimo e 1,5 pesetas.
Hoxe compartimos un destes cartóns moeda, que leva o nome de Arzúa cun valor facial dun céntimo.
Cumpre advertir que moitos dos exemplares de este cartón moeda de uso provisional que se conservan son falsificacións e que este que hoxe compartimos (datado en 1937, un ano antes da promulgación da orde ministerial) probablemente tamén o sexa.
Cos nomes artísticos de “Tío Pepe dos Contos” ou “Profesor Castro de Arzúa” o arzuán Luís Vázquez Castro actuou en cines e teatros. Tamén coñecido na vila como “Molete”, faleceu en Ferrol con 56 anos as oito da mañán do 5 de xaneiro de 1978 e foi enterrado o día 6 en Arzúa ao carón da súa nai, segundo a súa vontade. Moitos son os que aínda lembran as súas actuacións no Café de Castro, nas que facía maxia ou exhibía a súa habilidade como ventrílocuo, ben fora cos seus “bonecos viventes” ou facendo “falar” a nenos do público.
No encabezado desta entrada compartimos un programa do cine Armero en Requena (Valencia) con este texto:
Cinema Armero Martes 31 de mayo de 1949, a las 11:30 de la noche UNICA ACTUACION presentada y dirigida por el graciosísimo PROFESOR CASTRO DE ARZUA Con sus experimentos de ilusionismo puramente orientales y sus incoparables muñecos vivientes. HUMORISMO EN ACCIÓN PRECIOS Butaca: 3,50 ptas. -Preferencia:2’50 – General 1’50
E a continuación reproducimos o publicado polo xornal “El Correo Gallego; diario político de la mañana” no seu número 23.546 (27/09/1947):
ARZÚA
Por segunda vez tenemos el gusto de saludar al simpático artista Luis Vázquez Castro, “Tio Pepe dos Contos”, quien después de haber sufrido una sencilla intervención quirúrgica nos presentará el próximo domingo, su selecto y variadísimo programa consistente en un sinfín de atracciones que como ilusionista y ventrílocuo nos ofrece. Sea bienvenido a su pueblo natal, que desea aplaudirle de nuevo con todo entusiasmo, como lo hizo en su primera actuación, que todavía recordamos con verdadero deleite.
No arquivo da Universidade de Santiago consérvase un documento do 28 de xuño de 1523 que leva o título de “Foro de la Cofradía de San Eloi de los plateros de Santiago a Rodrigo Sánchez de Boado, vecino de Santa María de Rendal, por su vida y 5 voces de la casa del Hospital de Ribadiso da Ponte sita en la dicha feligresía de Rendal”. Na guía de “Arzúa no camiño de Santiago”, publicada por Everest e o Concello de Arzúa en 1986 podemos ver un resumo deste interesante documento que nos serve para coñecer a historia do que hoxe é o albergue de Ribadiso. Este resumo, na páxina 12 da edición en galego, dí así:
En Ribadiso, xusto ó pasa-lo río Iso pola ponte vella, seguindo a antiga estrada romana, da que é testemuña a mesma ponte, hai unha casa en ruínas que foi o antiguo hospital de San Antonio de Ponte de Ribadiso para acollida e atención dos peregrinos, que estaba administrado polas Terciarias Franciscanas do Mosteiro de Santa Cristina da Pena, da cidade de Santiago. No ano 1523, a administración do devandito hospital levábaa a confraría de prateiros de Santiago. O 28 de xuño don Lope Muñiz, procurador da devandita confraría, e os confrares Pedro Martínez, Francisco Domínguez, Vicario da mesma; Gonzalo do Cabo, Rodrigo Fernández “O Mozo”, Jácome de Vite, Bartolomé Fernández, Domingo de Castroverde, Alfonso Ynes, García Oanes e outros, déronlle en foro a Rodrigo Sánchez de Boado, veciño da freguersía de Santa María de Rendal, a casa do hospital de Ribadiso da Ponte, con tódalas herdades e cousas a ela pertencentes, non sendo a casa de Ferreiros. Na carta de aforamento din os prateiros, que son administradores do hospital de Ribadiso da Ponte, e, polo mesmo: “vos lo aforamos segundo dicho es por tiempo precio e pensyon en cada un año de medio real de plata pago al procurador de la dicha cofradía que agora hes y al que por tiempo fuere por día de Corpus Cristi de en cada un año; e aveys de tener las dichas casas del dicho hospital llevantadas e reparadas, e camas e ospitalero en ellas que acoja a los peregrinos que al dicho hospital vinieren e les haga toda la caridad” (Rexistro 30, folio 2 020-2 030 número da Biblioteca da Universidade de Santiago).
Gracias a colaboración de Jesús Bendaña chegou ata nos o programa dunha “caprichosa velada literario-musical”, celebrada no salón de Don Argimiro (situado onde hoxe está o Hotel 1930, na esquina da Rúa Xosé Neira Vilas e a Rúa das Dores e na que houbo música e teatro. O programa non está datado, pero polos participantes supoñemos que sería a principios dos anos 30.
ARZÚA SALÓN DE DON ARGIMIRO
El lunes 25 de Diciembre a las ocho y media en punto de la noche se celebrará una caprichosa VELADA LITERARIO-MUSICAL con arreglo al siguiente
PROGRAMA
1.ª PARTE
1.º La rondalla de la pandilla dará comienzo a la sesión interpretando el hermoso pasodoble flamenco que lleva por título “LA CRUZ DE MODA”
La Razón del Silencio
2.º La sin par pandilla titular de Veladas en la que figuran los cómicos “Maurice Chevalier” y “Rodolfo Valentino” pondrá en escena la graciosa comedia cómica en tres actos de Manuel de Góngora, titulada:
= Reparto =
Doña Rosario
Srta. Isabel Rodríguez
Carmen
“ Carmiña Quintela
Patro
“ Maruja López
Casta
“ Rita Vázquez
Don Emilio Venegas
Sres. Joaquín A.Vázquez
Don Nemesio
“ Juan Raposo
Manolo
“ Manuel Casal
Ramón
“ Eladio Bendaña
2.ª PARTE
1.º Intermedio por la rondalla con el estreno del alegre Valss
“EL LATIGO” Formidable éxito de la rondalla
2.º Estreno del simpático y chispeante entremés cómico de Cervantes, titulado:
El Juez de los Divorcios
=REPARTO=
Mariana
Srtas. Isabel Rodríguez
Doña Guiomar
“ Maruja López
Aldonza de Minjaca
“ Carmiña Quintela
Juez
Sres. José Fernández
Escribano
“ Rafael Raposo
Vejete
“ Juan Raposo
Santiago
“ Ramiro Rodríguez
Cirujano
“ Manuel Casal
Ganapan
“ Ricardo Carreira
Músicos
“ |Joaquin A. Vázquez
“ |Eladio Bendaña
¿Qué le falta a este programa?
La despedida con el número de UNA SORPRESA
Esta pandilla cuenta con los elementos siguientes: Empresario, D. Rafael Raposo. Decoradores, Sres. Cea Rodríguez y Bendaña Varela. Director de Rondalla, D. Alfonso Vázquez. Electricista, Juan Raposo. Peluquero, Sr. Fernández. Director de Escena, Sr. Martínez. Primer actor y Director, Sr. Vázquez. Apuntador, Sr. Bendaña. Apoderado, Sr. Casal Sande. Secretario, Sr. Rodríguez Ramos.