Brandeso, San Lourenzo na guía de Everest de 1987

Brandeso: retablo do Socorro

A continuación transcribimos as páxinas 80 a 82 da guía editada por Everest e o Concello de Arzúa, primeiro en castelán (1987) e logo en galego (1988), escrita por Eduardo Aurelio Cacheda Vigide e que leva por titulo “Arzúa no Camiño de Santiago”:

Seguindo a estrada de Arzúa a Vila de Cruces, ó pasármo-lo río Iso, atopámo-la parroquia de Brandeso. Os seus 179 habitantes viven repartidos nos lugares de Bustelo, Campos, Casal de Abaixo, Casal de Arriba, Cimadevila, Cubelo, Garmalla, Igrexa, Monteiros e Piñeiro.

A súa igrexa parroquial é do século XVIII, construída de canteria e cachotería, con remates de pináculos estirados, tanto na súa fachada como no segundo corpo da espadana. O retablo maior é de finais do século XVIII con algún detalle rococó. Nel hai dúas imaxes (San Ramón e San Buenaventura, ámbolos dous vestidos de Cardeal) de grande calidade e pouco frecuentes nas igrexas rurais. Son do século XVIII.

Pero a xoia artística do templo constitúea o retablo da Virxe do Socorro, da escola de Ferreiro, de orde xónica con pilastras e belas columnas. Na fornelo central hai unha fermosa imaxe da Virxe do Socorro, derivación doutra da mesma advocación conservada en San Martín Pinario de Santiago. Tamén son de notable interese as imaxes de San Antonio e de San Roque, situadas no mesmo retablo.

Na mesma parroquia e moi preto da igrexa, está o pazo de Brandeso que, pola súa arquitectura, é un dos máis notables da provincia da Coruña. Dende a estrada accedese ó pazo e finca que o rodea, a través dun enorme portal co escudo da familia. O edificio, de planta rectangular, é dos séculos XVII, XVIII e XIX, con restos de antigas torres. No centro un grande tímpano co escudo dos Aguilar coa súa aguia explaiada, Mosquera (cinco cabezas de lobo en sotuer) e Montero que contén unha árbore cun can atado e unhas chaves adosadas ó toro.

É de cachotería ó aire, sen revestimento e co coroamento da fachada a base de merlóns.

Frente ó pazo está a capela que foi construía no 1544 e reformada no 1664. É de salienta-lo conxunto axardinado que rodea o pazo e a capela.

Poida que atraído pola sonoridade ou pola musicalidade do nome, Valle Inclán adoptou o do pazo de Brandeso, trocándolle unicamente o nome de San Lourenzo polo de San Clemente, para escenario no que habían de acontece-los amores do marqués de Bradomín coa pobre concha, na súa “Sonata de Otoño”.

Os titulares do pazo chegaron a posuir grandes propiedades de terra en Brandeso e Dombodán, cunha renda anual que superaba os quince mil ferrados.

Unhas 45 ha. destas posesións, especialmente as que rodean o pazo, están hoxe dedicadas a unha plantación intensiva de árbores froiteiras, maceiras e pereiras.

A propiedade do pazo é da familia Gasset.

Pazo de Brandeso

Os pazos de Arzúa na guía de Xosé L. Laredo Verdejo

Na guía que en 1999 editou o Concello de Arzúa (sen ISBN), titulada “Guía de Arzúa. Terra de Quesos, Caminos y Turismo Rural” e que escribeu Xosé Luis Laredo Verdejo adícase un apartado aos pazos do concello de Arzúa. Menciona dez e son os seguintes:

  • Remesil
  • Fondevila
  • A Riba
  • Bascuas
  • Pumar
  • Sedor
  • Outeiro
  • Orxal
  • Calvos
  • Brandeso

Adicionalmente, nun pe de foto citase a casa grande do lugar do Curro na parroquia de Figueroa. Reproducimos o texto do apartado 9, “Pazos”, que comenza na páxina 89:

Eran muchos los pazos desde los que los feudales gobernaban las tierras de Arzúa, por la feracidad de sus tierras y su importancia histórica. La mayoría han perdido su carácter pacego y abandonados o vendidos por sus señores se han convertido, en el mejor de los casos, en grandes casas de labranza. Así vemos el de Remesil en Dombodán, el de Fondevila, junto a la iglesia de Pantiñobre y el de A Riba, de la que sólo queda la capilla de San Bieito. Cerca de Ribadiso, se restauró acertadamente el pazo de Bascuas.

En Castañeda se miran dos grandes pazos de factura muy similar. A la orilla del Camino de Santiago el de Pumar, habitado y bien conservado, con su chimenea coronada de pináculos, torre y una galería orientada al mediodía. Frente a él, convertido en casa rural, el monumental pazo de Sedor, que fue solar de los Pita da Veiga. En el límite con el municipio de Melide, confundido con el poblado de Boente también se conserva en parte el que fue pazo de Outeiro de Boente.

La carretera de Arzúa a Pontecarreira atraviesa la extensa parroquia de Calvos de Sobrecamiño, en la que se conservan varios pazos. El de Orxal destaca en medio de este poblado por el volumen de su construcción del siglo XVII y la gran chimenea y el de Calvos de Sobrecamiño, al lado de la iglesia de San Martiño, perfectamente restaurado.

El pazo de Brandeso, en la parroquia de este mismo nombre, es sin duda el que mejor se ha conservado, desde su construcción en 1554, según una inscripción que aparece en la capilla. Las reformas posteriores a esa fecha son evidentes, pero conserva sereno su antigua grandeza.

Oíns, San Cosme na guía de Everest “Arzúa no camiño de Santiago”

Igrexa de San Cosme de Oíns (Arzúa)

Reproducimos as páxinas 111 e 112 do libro “Arzúa no camiño de Santiago”, editada por Everest e o Concello de Arzúa, primeiro en castelán (1987) e logo en galego (1988) e escrita por Eduardo Aurelio Cacheda Vigide:

É a parroquia de meirande extensión do Concello, situado no extremo noroeste do mesmo. Ten a súa poboación distribuída nos lugares de Beis, Ferradal, Filgueira, Fraga, Fruzo, Igrexa, León de Abaixo, León de Arriba, Manedo, Pumar, Seixas e Vilamoura.

No lugar de Fruzo existe unha antiga fortaleza, transformada en pazo no século XVIII pola familia Guiráldez. Actualmente é un palacio de boa arquitectura, con escaleira principal de calidade pouco común nos edificios da época. A porta está orlada cunha moldura barroca e debaixo do modillón do aleiro vese o escudo dos Guiráldez, que consiste nunha banda engolada de dragantes e acompañada no alto duha estrela e, abaixo, dun león rampante.

A igrexa parroquial é un edificio moderno, cunha curiosa fachada de inspiración neorromántica, torre moi ebelta con elementos tomados do barroco de placas.

No interior hai un retablo maior, do século XX, derivación de combinacións neorrománticas de Magariños. Os laterais son barrocos, de deseño e corte arquitectónico moi belos, con ricos, volumen e decoración sobria pero de bo gusto. Son do século XVIII.

Arquitectura popular en Arzúa

Das páxinas 90 a 93 do libro Arquitectura na provincia de A Coruña. Arzúa, Boimorto, O O Pinto e Touro, editado pola deputación de A Coruña en 2010, con ISBN 9788498121179 obtemos o seguinte texto:

Botando man dos materiais propios da zona, é dicir, a pedra de xisto e a madeira, as construcións do mundo rural no concello de Arzúa buscan conseguir as mellores condicións de protección e uso segundo as súas finalidades, coa maior economía de medios, como sucede no resto do país galego. De aí a aparición de muros de cachotería ruín, onde poden aparecer intercaladas pedras de maior tamaó para axudar a trabalos, finalidade coa que son utilizadas as pezas de pedra de gran nos esquinais e nos marcos dos vans. Neste último caso aparece frecuentemente a madeira substituindo á pedra, ofrecendo un aspecto máis pobre, pero tratándose dunha solución moi socorrida tamén noutras comarcas da provincia, como As Mariñas.

Volumetricamente as vivendas do concello son dunha gran sinxeleza, prismáticas, pois contan cunha planta rectangular e frecuentemente dúas alturas, sendo xa escasas as casas terreas, orixe da tipoloxía actual. A distribución interior das mesmas é practicamente idéntica en todas elas, dedicando a planta terrea a cociñas e cortes, separadas por un corredor central que pon en comunicación as fachadas máis longas. A un lado queda a cociña, coa lareira, que moitas veces se prolonga ó exterior pola masa semicilíndrica do forno. Ó outro, as cortes. O andar superior resérvase para os cuartos dos moradores, desde datos máis recentes, en torno a un longo corredor que une as fachadas máis estreitas. Tamén poden abrirse a un espazo distribuidor, empregado como corredor nas ocasións necesarias -festas, celebracións-, que incluso pode habitarse como dormitorio se é preciso. A cuberta exterior, predominantemente a dúas augas, cóbrese con tella curva do país.

As construcións adxectivas fan acto de presenza apegadas ó núcleo central que supón a casa, podendo envolvela en maior ou menor medida, complementando os servizos que esta necesita: cortes, alpendres, palleiras, pendellos, fornos, de maneira especial, mentras que outras se dispoñeran sempre preto da mesma, pero nunca apegadas como sucede cos hórreos que buscan unha boa ventilación.

Cruzado o concello por unha boa cantidade de ríos, de non demasiada importancia, así como por moitos regatos, a forza motriz da auga será empregada para mover os numerosos muiños que atopamos repartidos pola súa xeografía. Hoxe en día abandonados ou en estado ruinoso, a súa perda vén dada polos avances tecnoloxicos dos novos tempos. Poucos se manteñen en activo, sendo na actualidade a súa actividade simplemente testemuñal. Ademais da súa clara función económica, tiveron outra de grande importancia, como era de servir de lugar de reunión de veciños, cunha importancia social maior do que pode pensarse. Son muiños de rodicio, de pequenas dimensións ás veces, ou cun elevado número de moas, contando case sempre nestes casos coa vivenda para o muiñeiro e a súa familia, dedicada case exclusivamente a este mester.

Os hórreos adquiren especial protagonismo. Moi abundantes, responden a tipos ben concretos e definidos, inda que a interpenetración entre estes se dá en gran medida, o que lle resta “pureza” a algúns exemplares, a cambio da ganancia que xorde no encontro de dous ou máis tipos. O territorio do concello vese case dominado polo tipo “Mahía”, hórreo mixto de pedra e maderia, de boa construción, e que foi influencia do “Palleira”, así mesmo moi abundante, de madeira, fai que en moitos exemplares acabe por suprimirse os pinches dos penais, as sobrepenas e os remates, dando lugar a hórreos híbridos. Entre os do primeiro tipo mencionado consérvanse grandes exemplos en canto ó seu tamaño, e polo tanto á súa capacidade, explicando a súa pertenza a casas grandes ou pazos, que gozaban de substanciosas rendas e producións. Nesta área de expansión doutros tipos chama a nosa atención a aparición de exemplares tipo “O Pino”, cuadrangulares e cunhas dimensións que os fan sobresaíntes. Son moi anchos en relación a súa lonxitude, e poden contar cun balcón ante a porta de acceso, inda que isto non sempre ocorra. Moi elevados, asentan en celeiros que se dedican a cortes ou lugares de almacenamento, así como para gardar apeiros. Neste caso cóbrense a tres ou catro augas, fronte ás dúas dos anteriores. Os do tipo “Palleira” ofrecen un aspecto máis pobre, cerrándose a cámara totalmente con balaustres, que poden dispoñerse vertical ou horizontalmente, sempre reforzados con faixas en sentido contrario.

Casa en Santo Estevo

A fotografía en branco e negro do inicio correspóndese cun muiño en Ponte Lema.

A capela de Santa Marta ou San Bieito da Riba

No lugar da Riba existe unha capela de propiedade privada, popularmente coñecida como “Santa Marta” ainda que ata 1928 foi chamada de “San Benito”. O actual propietario Victoriano Carneiro Taboada facilitounos a foto do interior que incluímos neste post, e cóntanos que foi adquirida polo seu avó Xosé Taboada Rivas xunto coa finca ca rodea; logo de comprala construeu na finca unha casa na que o mestre Xosé Carneiro Taboada puxo escola.

No libro que editou no 1991 o Concello de Arzúa “La religiosidad popular en Galicia. El municipio de Arzúa”, escrito por Eduardo-Aurelio Cacheda Vigide (ISBN 8450599083), recollese a seguinte información sobre a mentada capela nas páxinas 91 e 92:

A) Datos históricos y dedicación del mismo

Esta capilla, situada en el lugar de La Riva, es lo único que queda de un antiguo Pazo, que perteneció a la familia de Aguiar y Montenegro.

El edificio actual fue construído en 1740 y está dedicado a San Benito, en honor del cual se celebraba una fiesta cada año, el día 11 de julio, hasta 1928, fecha en la que fue trasladada a esa capilla una imagen de Santa Marta, que se veneraba en un fuente de piedra granito, muy antigua (algunos dicen que del tiempo de los romanos) que estaba situada muy cerca del santuario, y la que hoy ha quedado casi enterrada y desaparecida bajo tierra por las obras de una pista de acceso al lugar. A esta fuente venían a lavarse los oídos quienes padecían algún mal en ellos y a pedir a la santa su curación.

Dice la tradición que la imagen de Santa Marta, trasladada a la capilla de San Benito, se volvió ella sola milagrosamente a la fuente donde estaba. Luego se hizo otra de madera (la que hoy se venera en la capilla de San Benito, y así, desde el año 1928, el último domingo de julio se celebra en esta capilla la fiesta en honor de Santa Marta, por cuyo nombre se celebra hoy el santuario, y al que acuden todos los fieles de la parroquia y de otras localidades, en busca de la curación de los males de audición.

Hay una reliquia de la santa que se da a besar y se coloca sobre una mesita todo el día de la fiesta, para la veneración de los devotos que en eses día no cesan de entrar y salir de la capilla para besar su reliquia y rezar ante la imagen de Santa Marta.

B) Descripción exterior

Es de mampostería con una puerta rectangular en la portada obre la que hay una inscripción que dice “San Benito Santuario”. Está cubierta con teja árabe, a dos aguas.

C) Descripción interior

Dimensiones: 7 meros de largo por 4 metros de ancho. Ocupa una extensión total de 28 m².

Planta de forma rectángular, con techumbre de madera y pavimento de cemento. Dos ventanas dan luz a su interior, una en la portada principal y otra en la lateral, del lado de la espístola, a la altura del presbiterio. Una lámpara de metal, colgada en el techo, en el centro de la nave de la capilla.

Al lado de la puerta de entrada, empotrada en la pared, una pila de piedra granito para el agua bendita.

Catorce cruces de madera a lo largo de las paredes laterales para la devoción del Vía Crucis. Cruz de Misión popular de madera barnizada, en la pared lateral, del lado del evangelio.

D) Retablos e imágenes

Retablo Mayor: El único que tiene la capilla. Es de estilo neoclásico con columnas toscanas, de finales del siglo XIX y principios del XX, con las imágenes de San Benito (S. XIX(, San Antonio, Santa Marta y Virgen del Carmen, de estilo popular.

E) Crucero

En la robleda existente delante de la capilla, hay un crucero de madera que está asentado sobre una base de piedra pizarrosa de tres peldaños, peana de piedra granito de forma rectangular, vara de sección cuadrada igual que la cruz, sin Crucificado.

Sobre esta descripción do ano 1991 podemos indicar que o pavimento na actualidade é de lousas, e non de cemento.

Foto de Victoriano Carneiro Taboada

|Santa Marta da Riba en patrimoniogalego.net

Boente na guía de Everest “Arzúa no Camiño de Santiago”

Boente: Fonte da Saleta

Reproducimos o texto adicado a Boente, publicado nas páxinas 78 e 79 do libro “Arzúa no camiño de Santiago”, con ISBN 8424199219, escrito por Eduardo Aurelio Cacheda Vigide e publicado polo Concello de Arzúa e Everest no 1987:

Boente, Santiago

Agrupando case toda a súa poboación nos lugares de Boente de Arriba e Boente de Abaixo, con algúns núcleos máis pequenos en Martulo, Outeiro, Pazos e Peroxa, entre Melide e Arzúa, seguindo a estrada de Santiago está a parroquia de Boente.

Sobre o mesmo Camiño de Santiago, a súa igrexa paroquial do século XX foi edificada no mesmo lugar e cos restos dunha igrexa románica do século XII previamente derrubada para construí-la actual. Da igrexa románica quedan dous interesantes capiteis incrustados no exterior do muro plano da cabeceira do edificio actual.

Da antiga igrexa gárdanse certas imaxes de indubidable valor; un Santiago peregrino entronizado, derivación da imaxen pétrea do altar maior da Catedral de Santiago, obra dos principios do século XIX; unha Virxe do Carme e un San Roque, ámbolos dous do século XVIII; a imaxe de San Silvestre é de raíces góticas, dunha arte moi popular e dunha difícil datación cronolóxica.

Case enfrente da igrexa, á outra beira da estrada xeral, hai un cruceiro e unha fonte de granito do século XIX que derivan dos tipos compostelanos. A fonte (da Nosa Señora da Saleta) foi lamentablemente alterada na súa zona central cunha obra de cimento e lousa de mármore branco. O cruceiro ten a base enterrada, pé de fortes chanfráns, vara de arestas matadas e cruz florenzada sen Crucificado.

No lugar de Outeiro existe un antigo pazo que procede dos Sánchez Boado. Despois de pasar por sucesiva xeracións a última representación vincular do mesmo pasou a don José Domínguez Feijoo.

Boente celebra grandes festas na honra do seu patrono, Santiago, os días 25 e 26 de xullo; e tamén da Virxe da Saleta o primeiro domingo de setembro.

As solemnidades destas celebracións son preparadas con moito esmero e coidado, tanto no seu aspecto relixioso coma no de expansión e divertimentos profanos.

Boente: capitel da igrexa románico