arzua.net – Páxina 12 – Cousas de Arzúa

01/01/190901/06/2020

O arzuán que operou Castelao

Na monumental biografía “Castelao. Construtor da nación. Tomo I 1886-1930” editada por Galaxia con ISBN 9788491513186 e obra do arzuán Miguel Anxo Seixas Seoane refírese esta anécdota na páxina 280 e citanse como fontes da mesma “Relembrando a don Ramón Fernández Mato” en El Correo Gallego, Santiago, 22 de maio de 1981 e “El humorismo gallego: Alfonso R. Castelao” en Faro de Vigo de 16 e maio de 1926. Situase o feito no 1909, con un Daniel Alfonso Rodríguez Castelao recén licenciado en mediciña na facultade de Santiago:

Era un matrimonio de Arzúa, que tiñan a estudiar unha filla en Santiago e o pai da rapaza tiña dúas verrugas según él – especie de cancro- e o gran Castelao comprometeuse a tirarllas. Así foi: foron para alá os dous, e despois de rematar a operación púxolle dúas puntadas polo que ó vello lle quedaron os beizos un pouquiño retorcidos, entón o gran Gastelao asomouse a don Ramón e díxolle a carón do seu ouvido: ¡Mira como serei eu, Ramonciño, que hastra co bisturí fago caricaturas!.

01/07/188402/04/2020

A epidemia de cólera en Arzúa, 1884

“Tierras de Santiago” foi un semanario gratuíto que se encartaba co xornal “El Correo Gallego”. O 22 de setembro de 2009 publicou un artigo de Armando Cascón Rodríguez que hoxe reproducimos:

A epidemia de cólera en Arzúa. 1884

A epidemia do cólera apareceu no distrito arzuán no mes de xullo de 1884. Para afrontar este problema, o alcalde Ramón Eiras Camba, habilitou un presuposto extraordinario e o 24 de agosto ordeábase a limpeza da conducción de auga da rúa do Carme, a recomposición da rúa do Cano e a construcción dun sumidoiro para guiar as augas fecais da Casa Cuartel evitando así a difusión da enfermidade. Ao mesmo tempo, constituiuse unha comisión de urxencia composta por responsables da sanidade local e membros da corporación, entre os que estaban o médico Vicente Villaverde, o boticario Andrés Núñez Casal, o veterinario Angel Piñeiro e o rexedor José Costoya Quintás, co fin de facer visitas domiciliarias e previr a súa propagación. Ainda que esta epidemia non incidiu notablemente no índice de mortandade, no noso municipio sí fixo manter en vilo á sociedade arzuá até o día 1 de outubro de 1885, momento no que se acordou reiniciar a actividade docente nas escolas e se deu oficialmente por rematado o andazo. A esta situación sumábase a crise de subsistencia provocada polas escasas colleitas do ano 1883. Como recollen as hemerotecas, aquel ano en Arzúa a colleita de centeo e de millo fora case nula por motivo do mal tempo. Quenes se resistiron a unha alimentación tan irregular víronse na obriga de abandonar os seus fogares impetrando a calidade pública antes de morrer de fame.

02/01/197006/12/2021

O inventor Leite e a súa “lucha” na fonte da praza

Don Ramón Leite era o propietario de “Recauchutados Leite”, un negocio situado no baixo do antigo Rexistro da Propiedade (actual Rúa Santiago número 42), no que empregaba unha máquina da súa invención para reparar os pinchazos dos coches, que funcionaba cunhas planchas que daban calor e derretían o neumático. Pero está máquina que reparaba pinchazos, non foi o único invento deste veciño de Arzúa que vivía nas casas de Valiño: tamén inventou unha máquina para limpar verquidos no mar que el mesmo foi probar a Vigo, e traballou nun motor de auga por electrólise que quixo adaptar ao seu Seat 800 (inicialmente branco, pero que logo pintou de azul clariño), este coche modificado por Ramón Leite non tiña tubo de escape, so unha reixa de aireación no lado dereito e era o que o propio Leite usaba para desprazarse.

Este home era pequeno, coxo, e sempre falaba castelán. Se algunha vez se pasaba bebendo, recuperábase durmindo no chan da actual Rúa Fonte.

Pois nunha noite de esmorga, na que se xuntaron varios borrachos na praza de Arzúa, unhos cantos colleron ao noso inventor e metérono na fonte que veu a ocupar o lugar do palco na praza, e Ignacio ou Nasiño, o criado de Ramonciño, natural da Serra de Outes, mentres miraba para Ramón Leite, mollado de pes a cabeza, dicía como falando para si “Lúchate carallo, lúchate. Xa te ían a luchar na casa”.

Casualidades da vida, parece ser que esa fonte que houbo na praza, tiña un sistema feito coa caixa de cambios dunha vespa que facía ir cambiando os chorros, ideado entre varios arzuáns e no que contribuíu Don Ramón Leite co seu enxeño, antes de ser remollado nela.

Este peculiar inventor rematou os seus días en Santiago, na casa da súa filla.

16/10/200720/07/2020

Ao rio Iso o nome trouxéronllo os romanos de Turquía

Nun interesante artigo que se pode consultar na páxina celtiberia.net, escrito por Celso Alberte Magariños Costas e titulado “Os romanos na comarca de Arzúa” deféndese a tese de que o Río Iso foi así bautizado pola Lexión IV Macedónica, enviada no ano 19 a.C. polo emperador Augusto ao mando de Marco Vipsanio Agrippa.

Non hai ningunha inscrición ou documento que constate a que Agrippa pasou por Arzúa coa Lexión IV., aínda así, a tese do artigo que mencionamos é que esa lexión planeou e construíu a Vía XIX de Braga a Astorga que, seguindo con esa teoría, atravesaría Arzúa vindo de Melide. Como indicios probatorios da presencia da Lexión IV Macedónica en Arzúa, mencionase o nome de dous ríos da comarca: o Pella (hoxe río Boente) e o Iso. Tanto Pella como Ysso son nomes de cidades macedónicas que terían inspirado aos xeógrafos que acompañaban a Agrippa para poñer nome aos nosos ríos.

|Os romanos na comarca de Arzúa

25/01/192927/03/2020

Fermin Bouza Brey doa moedas atopadas en Brandeso ao museo da Real Academia Galega

No número 2661 de xornal “El Compostelano: diario independiente”, o 25 de xaneiro de 1929, baixo o titular “Real Academia Gallega. Donativos para la biblioteca y el museo” podíase ler:

La Real Academia Gallega acaba de enriquecer su magnífica Biblioteca con un espléndido donativo: la colección completa de obras musicales que poseía el ilustre compositor gallego D. Marcial Adalid.
(…)
Para el Museo que la Academia viene formando se han recibido también, además del uniforme que usó el ilustre estadista D. Eduarto Dato, los siguientes donativos:
(…) dos monedas de cobre francesas, una de Luis IX (1222-1270) y otra de Felipe III (1270-1285) halladas en Brandeso (Arzúa), regalo del Académico correspondiente D. Fermin Bouza Brey,
La Academia da gracias a todos los generosos donantes que así contribuyen a enriquecer las valiosas colecciones de la Corporación

Fermín Bouza Brey en 1955, foto do arquivo municipal de Ponteareas

02/03/191821/07/2020

Unha copla: viva Arzúa e o lugar do Capelán

O 2 de marzo de 1918 o número 929 da publicación “Nova Galicia: revista semanal, órgano dos gallegos é pr’os gallegos n’as Amérecas” inclueu unhas coplas firmadas por Fortunato Cruces e adicadas ao seu amigo don Joaquín Gómez. Reproducimos a que se refire a Arzúa:

Viva Arzua, viva Arzua
y-o lugar de Capelán,
alí teño unha rapaza
esperándome outro vrán.

26/05/193125/03/2020

Detención do cura de Vilantime

O 26 de maio de 1931 o xornal “La Voz de Galicia” publicou esta nova:

DETENCION DE UN SACERDOTE
Es objeto de comentario en la comarca la detención del cura párroco de Villantime, efectuada el 22 del actual por orden del juez de instrucción.
El motivo de la detención ha sido la actitud inmoderada con que al mencionado sacerdote se produjo y el haber desacatado al juez municipal primero y al de instrucción, don Evaristo Monzo, quien ordenó la incoacción de proceso.

Do resultado deste proceso podemos saber grazas ao publicado no número 3345 de outro xornal, “El Compostelano: diario independiente”, que o día 29 de maio de 1931 publicou:

El gobernador civil ha impuesto una multa de 250 pesetas al párraco de Villantime (Arzúa), a quien se acusa de haber hecho públicas manifestaciones de desafecto a la República.

16/01/191924/03/2020

Un mal cuñado

No número 605 do xornal “El Ideal Gallego: diario católico, regionalista e independiente”, que saíu a rúa o 16 de xaneiro de 1919, na sección “Anotaciones de un letrado” apareceu esta nova:

El 27 de marzo de 1917, cuando se dirigía a coger verdura a una huerta, la vecina de Arzúa Purificación Vilariño Brea, se encontró en el camino con su cuñado José Rodríguez Ayerbe, con quien estaba enemistada, el cual, sin mediar palabra, le dió un palo en la cabeza que le ocasionó una lesión de la que tardó en curar veintiocho días.

Como autor de un delito de lesiones con la circunstancia agravante de parentesco, pidió ayer el teniente fiscal, al celebrarse el juicio, se le condenase a cuatro meses y un día de arresto mayor y al pago de 36 pesetas a la perjudicada.

El defensor, Sr. Monelos Rodríguez, interesó se le absolviese.

No número 608 do mesmo xornal, o 19 de xaneiro, publicouse a sentencia:

Arzúa: Contra José Rodríguez Ayerbe, por lesiones, condenándole a dos meses y un día de arresto menor.

01/08/184723/03/2020

A segunda guerra carlista en Arzúa

Os historiadores do carlismo acostuman a silenciar o papel de Galiza na segunda guerra carlista (1847), pero o certo é que se fixo notar no país, e tamén en Arzúa. A continuación transcribimos o parágrafo que J.R. Barreiro Fernández adica a zona de Arzúa na II Guerra Carlista no seu libro de 1976 “El carlismo gallego”, de Editorial Pico Sacro (ISBN 8485170105):

Zona de Arzúa

También esta zona había demostrado su fidelidad a la causa carlista. Durante la primera guerra había mantenido ininterrumpidamente una o dos facciones: la de López* y Ramos. En el mes de agosto de 1847 hay noticias de la aparición de una pequeña facción al mando del Bachiller de Rodieiro y de un tal Marelas, natural de Dormeá. Ambos habían igualmente pertenecido a la primera campaña y eran carlistas indultados. Parece ser que esta facción tampoco tuvo éxito alguno y posiblemente se deshizo al enterarse de la desaparición de la partida del Ebanista en la que todos los carlistas gallegos tenían puestas sus ilusiones.

* No texto do libro mencionase á Gómez pero parece ser unha errata, a partida máis famosa da I Guerra Carlista foi a de don Antonio López, natural de San Estevo do Campo.

Este libro contén numerosas referencias a Arzúa ao longo de toda a historia do carlismo.

19/03/182331/10/2022

O derrubamento da torre da igrexa por soldados constitucionais

Un fato de soldados constitucionais derrubou a torre vella da igrexa de Arzúa no contexto da restauración do absolutismo por Fernando VII despois do trienio liberal. Daquela había dúas torres, a actual (iniciada en 1820 e rematada en 1829) e a antiga que estaba do lado do sacristía, na Rúa das Dores. Este feito atopámolo recollido en tres sitios distintos, sen coincidencia na data. A fonte máis antiga é o sermón que o 30 de maio de 1831 pronunciou en Arzúa na bendición da bandeira do batallón de voluntarios realistas de Arzúa don Santiago Pastoriza , Taboada y Martínez.

Y ¿que diré tambien de lo ocurrido aqui mismo y en estas mismas calles la noche del 19 al 20 de Marzo del mismo año (1823), donde 12 hombres con su Comandante (José Ramos) y un subalterno (Antonio García) de la intrepida partida de la Mota hicieron rendir las armas á discrección á veinte y tantos soldados constitucionales con su Oficial, persiguiendo y batiendo acto continuo con igual denuedo y bizarría en las alturas de la Castañeda y puente Rivadiso las tropas revolucionarias que de Mellid venian en su ayuda y socorro, y que despues en gran numero volvieron de noche solo á vengarse de las campanas que hicieron pedazos?

No artigo de Aureliano Pardo Villar, publicado no número 133 da revista “Nos: boletín mensual da cultura galega”, o 15 de xaneiro de 1931, nárrase así o mesmo feito:

Arredor do ano 1824 os condenados dos Constitucionaes, destruiron a torre antiga, sita no muro da cabeceria da sancristía, estragando tamén as campás; i-entón houbo d’erguer a nova torre na fronte do edifizo (…)

Na guía elaborada por Eduardo Aurelio Cacheda Vigide, que publicou editorial Everest no ano 1987 (edición en galego de 1988) co título “Arzúa no Camiño de Santiago” (ISBN 8424199219) dise na páxina 19:

(…) o día 30 de maio do 1831, os constitucionais derrubaron a antiga torre da igrexa, que estaba na parte de atrás da mesma, onde hoxe está a sacristía.

Cremos que Cacheda erra na data: o 30 de maio de 1831 foi cando se dou en Arzúa o xa mentado sermón de Santiago Pastoriza, Taboada y Martínez, pero a torre debeu ser derrubada na noite do 19 ao 20 de marzo de 1823.