No calendario que publicou o Concello de Arzúa en 2012, figura este interesante texto sobre o santuario da Mota:
A un quilómetro escaso da igrexa de Santo Estevo do Campo, rodeada dunha pequena carballeira está a Capela da Mota. Pequena, de pedra do país e cun abrigo lateral cuberto soportad por columnas redondas, tamén de pedra miúda.
É humilde, con sabor a probreza labradora. Semella coma se, de propósito, fose ese o seu meirande valor, fundirse co monte nunha sinxeleza que transmite harmonía.
Tres santos habitan este templo: San Bartolomé, San Mateo o San Simón.
A San Bartolomé celébranlle romería o vinte e catro de agosto. Moreas de xente acoden a el para que co coitelo-espada de madeira que ten na man lle corte os “lobiños”, tamén chamado bocio, moi abundante nestas terras do interior, escasas en iodo. A operación consiste en pasar un funcionista da romería o coitelo pola gorxa do ofrecido e este deixa unha esmola en cartos ou en especie. Tamén é avogoso para as mulleres de parto, para as treboadas, e protector dos rabaños de animais. Hai un dito que case semella unha oración que resume estes poderes:
“Onte o teu nome sexa nomeado, no morrerá muller de parto, nin neno afogado, nin entrará ningún bicho fero no teu rabaño”.
Din os máis vellos que nunca un lóstrego nin un pedrazo maligno caeu nesta parrroquia. Abonda con que en día de tronada, o sancristán repenique a campá para que todas as terras onde o seu son sexa oído queden protexidas coma se dun poderoso (escudo) para lóstregos se tratase.
O famoso historiador López Ferreiro, na páxina 103 do tomo 5 da súa monumental obra “Historia de la santa a.m. Iglesia de Santiago de Compostela” menciona un hospital para pelegríns ubicado nun lugar que xa non existe (Olgoso) e que él sitúa perto de Arzúa. A cita é a seguinte:
A fines del siglo XII ó a principios del siguiente, un piadoso Sacerdote llamado D. Esteban, fundó y edificó en el lugar de Olgoso, que suponemos debía estar hacia Arzúa, un hospital y una iglesia, que en el año 1209, á 6 de Febrero, donó al Cabildo compostelano con todas sus posesiones, así eclesiásticas, como laicales, aunque reservándose el usufructo y la prelatura durante su vida, si bien obligándose á dar todos los años treinta sueldos en la fiesta de San Miguel de Septiembre (3). En el año 1230, el mismo D. Esteban renovó la donación, y se obligó a dar al Cabildo los treinta sueldos anuales, declarando que todos los demás productos de las tierras del hospital debían emplearse en el mantenimiento de las personas que estaban á su servicio, y en socorrer á los peregrinos y transeúntes. Declara que es su voluntad que á su muerte instituya el Cabildo un Prelado que sea de la Orden de los Hospitalarios de Santiago (de ordine hospitcdis beatl Iacobi), á cuyo cargo esté, según se ha dicho, el socorrer á los peregrinos y transeúntes.
No xornal La Voz de Galicia, do 19 de abril de 1913, na sección “En la Audiencia” dase esta nova:
En Arzúa hay una proporción natural de tabernas. De una de ellas salían una bella noche de Agosto varios sujetos, que habían estado libando, más o menos copiosamente. Y salían, alborotando alegremente.
Les salieron al paso unos guardias, a quienes no reconocieron los borrachos.
Se les procesó por resistencia; pero ayer, vista la prueba de la causa, el Sr. Hernández retiró la acusación.
No libro titulado “Os nomes dos concellos da provincia da Coruña” con ISBN 9788417807092, publicado pola Real Academia Galega (Seminario de Onomástica) en 2021 co patrocinio da Deputación da Coruña, trátase do topónimo “Arzúa”. O redactor do libro é Gonzalo Navaza.
Reproducimos o que se di sobre o nome “Arzúa” na páxina 16..
O termo municipal, creado en 1836, reuniu parroquias que no Antigo Réxime pertenceran ás xurisdicións de Arzúa, Bendaña, Abeancos, Boente, Melide, Oíns, Dombodán, Mesía e O Xiro da Rocha, todas elas da provincia de Santiago. Recibiu o seu nome do de Arzúa, capital municipal e unha das dezasete vilas da antiga provincia de Santiago.
A vila de Arzúa é un dos núcleos urbanos desenvoltos a partir do século XI á beira do Camiño de Santiago. Nos rexistros máis antigos que se coñecen, do século XII, a poboación aparece denominada Vilanova (Villam novam), coma no Libro V (“Guía de Peregrinos”) do Códice Calixtino, onde é escenario dun milagre. Co nome actual só se documenta desde o século XIII: Aprilis Iohannis de Arzua, ano 1245; Petrus Didaci de Arçua, 1283…
Arzúa é un topónimo de orixe e significado descoñecidos. A maior parte dos autores que se ocuparon del suponlle orixe prerromana, o que significa que o lugar xa se chamaría así cando se instituíu o nome de Villam Novam que aparece nos primeiros rexistros medievais. Algúns explícano como hidrónimo emparentado co nome do río ourensán Arzoá, pero pola vila non pasa hoxe ningunha corrente fluvial significativa que puidese motivar o topónimo, aínda que un dos lugares da parroquia de Arzúa (Santiago) é O Río Vello.
Tamén se ten suxerido unha orixe igualmente prerromana pero de significado oronímico, relacionada co substantivo común artesa e o nome de Arteixo. Á hipótese que o relaciona co latín argia ‘mato’ e co substantivo común arxe (‘toxo miúdo’, ‘maleza que se queima’) a partir dun derivado diminutivo *argiŏla obxectáronselle dificultades fonéticas, pois o esperable nese caso sería Arxoa e non Arzúa.
Pola Gaceta de Madrid do 21 de decembro de 1837 (páxinas 3 e 4) sabemos que, no contexto da primeira guerra carlista, as tropas isabelinas fusilaron a un estudante partidario de don Carlos, despois de que fora indultado, pero tivo a mala sorte de que o seu perdón chegou unha hora despois de que fora executado. Reproducimos o que decía exactamente a Gaceta de Madrid:
En el día 9 del corriente Diciembre, festividad de la Concepción de la Virgen Santísima, en la villa de Arzúa, á seis leguas distante de esta ciudad, fue fusilado un estudiante faccioso por la tropa que se hallaba de destacamento en aquel punto, y tuvo la desgracia de que habiéndosele concedido perdón, no llegó este á tiempo sino una hora después de haberse verificado el suplicio.
O xornal “El Eco del Comercio” recolle o mesmo feito, ainda que cambiando a data con este texto:
SANTIAGO, 13 de diciembre – En este día, ha sido pasado por las armas en la villa de Arzúa un estudiante faccioso. Tuvo la desgracia de que llegara el perdón después de egecutada (sic) la sentencia.
En decembro do 2019 publicouse o artigo “Deputados a Cortes polo Distrito de Arzúa (1846-1923) no número 32 do Boletín do Centro de Estudos Melidenses – Museo Terra de Melide . Os autores foron Armando F. Cascón Rodríguez e Fernando Suárez Golán. Un destes deputados foi José Fociños de Valenzuela, elexido o 24 de agosto de 1872 con 3.921 votos de 5.619 emitidos (sobre 8.549 electores). O que di o artigo deste deputado é o seguinte:
A inestabilidade do reinado de Amadeo I levou á convocatoria de novas eleccións, as terceiras no prazo de pouco máis dun ano, que se celebraron en agosto de 1872 baixo sufraxio universal masculino. Foron elixidos 391 deputados ao Congreso, máis os de Cuba e Puertorico, a maioría ligados ao Partido Radical de Manuel Ruiz Zorrilla. Polo Distrito de Arzúa resultou elixido, co 58 por cento dos votos emitidos, José Fociños de Valenzuela, do que pouco ou nada sabemos. Segundo Barreiro Fernández probablemente fose natural de Lalín e repetiu como deputado polo Distrito de Arzúa na seguinte lexislatura, 1873-1874. Sen embargo, de acordo coa Serie de Documentación Electoral do Arquivo Histórico do Congreso, José Fociños só foi deputado entre o 21 de setembro de 1872 e o 22 de marzo de 1873. Nas eleccións a Cortes Constituíntes de maio de 1873 sería elixido polo Distrito de Arzúa Mariano Rojas López.
Era militar de carreira, xa que no Boletín Oficial da Provincia de Lugo, do 19 de xaneiro de 1863 firma un anuncio como Teniente Coronel Comandante do batallón provincial de Monterrei e na “Guía de forasteros en Madrid para el año de 1864” aparece como Teniente Coronel graduado.
No artigo de 2019 “Os Zárate do Marquesado de Montesacro” escrito por Carlos de la Peña e publicado en Estudios de Genealogía, Heráldica y Nobiliaria de Galicia, nº 15 (páxinas 215-247) podemos atopar algo máis de información sobre este deputado:
D. Ulrico era fillo de D. José Cayetano Gabriel María Fociños de Valenzuela, cabaleiro de S. Fernando e S. Ermenxildo, tenente coronel de Infantaría, nacido e bautizado en S. Tirso de Manduas (Silleda) o 24.5.1815, (viúvo de Dª. María del Carmen Mateu de Roda de Godoy, coa que casara en S. Bartolomé de Pontevedra o 8.4.1843 e da que enviuvara en Pamplona no 8.6.1846), casado en segundas nupcias na parroquia castrense de Almería o 23.12.1851 e velado na súa catedral o 14.2.1852 con Dª. María de la Encarnación Eduvigis Bordalonga y Ros .
A Gaceta de Galicia, diario de Santiago do 27 de agosto de 1887 publicou os horarios de chegada e saida de distintos coches a distintos puntos do país (Coruña, Ourense, Noia…). Polo que respecta a Arzúa, podemos ler:
A Arzúa. El Montañés y El Porvenir: Salen y llegan cuando les conviene
Grazas a Xelo Iglesias, tivemos a sorte de conversar con Ramon Pinheiro Almuinha en torno á zanfona na nosa comarca de Arzúa.
Ramon Pinheiro Almuinha (Vigo, 1975) é historiador e o director artístico de aCentral Folque, que en novembro de 2024 organizou o XX Festival Internacional “Zona da Zanfona” en Arzúa. Ramon impartiu no marco dese festival a palestra “A zanfona en Arzúa. Notas históricas”.
A zanfona é un instrumento de corda fretada, no que as cordas son fretadas por unha roda, que se acciona mediante unha manivela. Segundo nos conta Ramon, pertence a unha familia de instrumentos cunha orixe netamente europea. O seu uso está documentado en mosteiros e igrexas desde o século XII, primeiro como symphonia ou organistrum, como o representado no Pórtico da Gloria da Catedral de Santiago. Foi instrumento habitual en mans de xograres nas cortes europeas da Baixa Idade Media, con ela acompañaronse as composicións dos trobadores da lírica medieval. O seu emprego erudito caeu en desuso no Renacemento, ficando restrinxido ás prácticas dos cegos ambulantes, ata que foi recuperado en Francia, na corte barroca de Luis XV. Desde finais do século XVIII pasou ás músicas tradicionais de Francia, o Tirol ou Hungría, á vez que na periferia de Europa —norte da Península Ibérica ou Ucrania— sobreviviu como instrumento característico de cegos e ambulantes ata os últimos anos do século XIX e principios do XX.
Segundo o relato de Almuinha, cando ao remate do século XIX folcloristas como Casto Sampedro Folgar ou Faustino Santalices comezan a estudar a música folclórica galega e se ocupan da zanfona, xa como algo desaparecido, identifican Arzúa como un dos lugares nos que historicamente existía un dos escasos talleres especializado na construción deste instrumento.
Unha das aproximadamente oitenta zanfonas ibéricas históricas que se conservan é a chamada “Zanfona do cego de Carelle” (por San Lourenzo de Carelle, en Sobrado dos Monxes) ou “de Arzúa”, que foi mercada por Xosé Fuciños en 1905 ou antes e exhibida durante anos no Museo Terra de Melide. Entre as súas características construtivas hai dúas a destacar: – tres cuadriláteros concéntricos gravados na tapa
– tres follas talladas no cordeiro, que semellan unha flor de tulipán.
Outras zanfonas históricas das mesmas características xerais que presentan algunha destas marcas construtivas son:
a que está no CENTRAD da Deputación de Lugo, procedente de Palas de Rei
a que se conserva no museo nacional de Dinamarca desde principios do s. XX
a espoliada no 1936 do desaparecido museo de Pías en Mondariz, Pontevedra, e da que só se conservan fotografías.
Zanfona feita en Arzúa que se conserva en Dinamarca
Nesta altura, Almuinha cóntanos doutra zanfona con estas marcas construtivas, que a identifican como arzuá: a que inmortalizou o escultor Isidoro Brocos na súa obra “O cego dos monifates” (barro cocido, 1909, 56x20x28,5 cm). Para esta escultura, conservada no Museo de Belas Artes da Coruña, levantou planos detallados dunha zanfona (que se conservan e foron estudados por José Luis do Pico) nos que se evidencia a adscrición do instrumento ao taller de Arzúa. Isidoro Brocos, natural de Compostela, frecuentou as terras de Arzúa a fins do s. XIX e recolleu nelas cantigas populares.
Escultura de Brocos que reproduce un cego cunha zanfona de Arzúa
Ademais de construír zanfonas, en Arzúa tamén se tocaba este instrumento. A través doutro estudoso (Perfecto Feijoo), cónstanos que no lugar de Sobrado (parroquia da Mella) había un cego zanfonista, do que recolleu polo menos dúas pezas. Unha delas foi rexistrada en 1904 polo propio Perfecto Feijoo para as gravación realizadas pola Cie du Gramophone ao coro Aires d’a Terra de Pontevedra, resultando así que a primeira gravación do mundo dunha zanfona se fixo dun tema recollido en Arzúa.
O remate da conversa levounos a outros intérpretes da nosa comarca, por exemplo, o dúo formado polo cego Pepe Carreira, de Baltar, e o seu lazarillo Ramón da Mella (frautista), que menciona o poeta Antonio de la Iglesia. Este singular dúo de zanfona e frauta talvez sexa o mesmo que documenta Isidoro Brocos nunha carta a Casto Sampedro na que, sen identificar os músicos, se aventura a dicir “yo creo que eran de Arzúa”.
Eduardo Aurelio Cacheda Vigide ocupouse na súa guía “Arzúa no Camiño de Santiago”, publicada por Everest no ano 1987 (edición en castelán), das 22 parroquias do concello de Arzúa unha por unha. De Santa María de Tronceda di, na páxina 118 da edición en galego:
Case asulagada pola presa de Portodemouros, só quedan á beira esquerda da mesma dous lugares desta parroquia: Tronceda Nova e Tronceda Vella. Permanece tamén a súa igrexa parroquial construída en cachotería e de escaso valor artístico.
A “reducida” parroquia de Tronceda é hoxe un fermoso miradoiro dende o que se poden contemplar unhas marabillosas paisaxes a ámbolos dous lados da presa.
Na terceira parte do artigo que don Aureliano Pardo Villar publicou no número 133 de Nos (boletín mensual da cultura galega) en xaneiro de 1935 ocupouse dos “artistas de sona” de Arzúa. A saber:
Andrés Vázquez, o Carragoto, construtor de gaitas
Fernando Lamas Barreiro, ou Fernán da Barreira, carpinteiro
Xosé Taboada Vázquez, reloxeiro de Preguntoño
Fernando Carril Salgueiro, armeiro de Viladavil
Xesús García Conde
Xesús Bendaña, caricaturista
Xosé María Sánchez, músico
Este é o texto dese apartado:
Emporiso, inda que se non atopen na vila industrias nen obradoiros que ofrezan intrés, non imos a supôr que seña por falla de homes agudos e ben asisados pra calquer estudo ou pra calquera empresa; nin que se non den nela artistas isolados moi xeitosos. Lémbrome ben do señor Andrés Vásques, mais coñecido pol-o alcume de Carragoto que lle viña do nome da aldea da sua nacencia na freiguesía de Cardeiro, un carpinteiriño miudo do corpo dos meus tempos mozos, que posto a tornear facía milagres no buxo. Ora facía pezas pra os crarinetes, ora gaitas galegas tan feituquiñas que daba xenio velas e inda máis ouvirllas tocar, pois repinicaba no punteiro que semellaba un feitizo. A sona do gaiteiro arzuao, despois de conquerir a nosa terra, avantou monte adentro das Asturias, onde se crian osos moi feros e unha casta de homes argalleiros e fachendosos tal que non hai outra non mundo. O que chegei a esa terra brava e tristeira (xa vai desto moit tempo) contoume un meu compañeiro asturián da Pola de Somieu, que nas romaxes de aquela toleirona mocedada soaban docemente as gaitas feitas na vila de Arzúa. Eras as gaitas grilleiras saídas das mans enfeitizadas do señor Andrés Carragoto, que tamén fixo moitas pras Américas. E, que trompos de buxo tan repinicados torneaban ele e o seu fillo Xesús pra os rapaces, cando viña o tempo de xogarmos âs quilladas! O Xesús, que herdou o arte e mail-a sona do pai, inda que a sua especialidade e costruir carrozas de automóveles, fai tamén gaitas moi feitiñas pra Galicia, Asturias e América, e ten carrego de fornecere delas ô meirande armacén de istrumentos musicaes da Cruña. Nunha longa conversa que tiven co-ele no seu obradoiro, amostroume duas que tiña feitas (a prezo de oito pesos, cumpridas de todal-as pezas de madeira de buxo) e díxome que fai tres crás de gaitas, e sí bemol pra tocaren senlleiras, en dó pra armonizaren con frautas e crarinetes e grilleiras que son máis pequenas i-escrusivas cuasemente do país asturián.
Outro carpinteiro había daquela na vila que tiña man de santo pra labrare os retablos: era o señor Fernán da Barreira, a quen meu pai por vegadas deprendíalle leiciós de dibuxo o que andaba a traballar nunha obra da nosa cosa, por mor de que il poideira millor se aproveitar da sua abelencia. Vinlle facer dous retabros greco-románs moi feitiños pra Eirexa de Maroxo, â imitanza do da capela do Pazo dos meus tios de Vilar de Ferreiros, onde lle fixen compaña namentras el andaba as voltas coas medidas e trazaba nun papeliño a pranta do retabro; e despois labrou outros dous da mesma feituras pra eirexa de Pantiñobre.
Do mesmo xeito, fago arastora lembranza do reloxeiro D. Xosé Taboada Santos que pousaba na aldea de Preguntoño, preto da vila de Arzúa, i escomenzou facendo pola sua man o torno e máis ferramentas do oficio, e do de armeiro que tamén lle levaba idea. Taboada de Preguntoño (home abastado qu’endexamais deixou de vestir o traxe típico do país) traballaba con moito arte, e pódese ollar ainda no obradoiro que ten na vila o seu fillo D. Xosé María, un relós grande de pesas e campaiña con todal-as pezas feitas por ele, e unha esfera moi orixinal de nogueira a xeito da celeste, con baixo-releves do sol, a lua e as estrelas. Traballou, endemais, na construción do relos púbrico do axuntamento de Arzúa. O seu devandito fillo, moi amante da cultura, a máis de traballare de reloxeiro, fai aparellos de telégrafos Morse tan ben rematados que semellan da fábrica, e outras cousas boniteiras que amostran ben as dotes de intelixencia e de arte que lle veñen por herdo paterno.
Non lonxe da vila, na freiguesía de Villadavil, moraba daquela un armeiro de moita sona nomeado Fernán Carril Salgueiros, que foi o que fixo peza por peza o relós público do axuntamento de Arzúa, e denantes refixera o da vila de Melide, cobrando pol-a máquina do primeiro once mil reás na data de 1866, sin facer conta coa torre de ferro que foi construida en Compostela por Cerqueiro, e a campana de trinta arrobas fundida en Orazo, que fixeron subir o custo de todo a trinta mil reás. O mestre armeiro facia escopetas de tan boa calidade, que os cazadores do páis tiñan-as en máis estima que as da fábrica pol-o seu promeo e alcanzo.
Xenio de artista, e de moi gran artista, tiña tamén o arzuao D. Xesús García Conde, que fai pouco tempo baixou a Coba, malogrado pol-as riquezas e a política que o perderon.
Otro arzuao que promete moito, pois e un rapaciño novo, é o caricatureiro Xesús Bendaña, que de algún tempo ben traballando arreo no Ideal Gallego.
Artista esquisito e cumprido na cátnida e no teclado, profesor e crítico musical coma non vin outro, é o P. Xosé María Sánchez, compañeiro meu d’escola e frade da mesma Orde, do qué mal, acoradiño decote pol-a doenza que malogra os froitos do seu agudo inxenio e da sua amplia cultura musical.
